Татарстан Республикасы Кукмара муниципаль районы Кукмара поселогы муниципаль белем бир_ учреждениесе 4 нче урта гомуми белем бир_ м‰кт‰бе, югары квалификацион категорияле татар теле k‰м ‰д‰бияты укытучысы Платонова Дамира Данияловна
“СоSгы китап” – т‰рбия чыганагы”
ТДГПУда €мирхан ЕникинеS тууына 100 ел тулуга багышланган “XX гасырныS икенче яртысы татар ‰д‰бияты k‰м €мирхан Еники” диг‰н т™б‰кара ф‰нни-гам‰ли конференцияг‰ доклад
Ах, татарныS Урдалары,
Алтын гасырлары!
МорзаларныS данлылары,
Затлы, асыллары!
Син _зеS д‰, ипт‰ш морза,
Шулар н‰селенн‰н.
Х‰тереS‰ синеS нинди
Серл‰р яшеренг‰н?
Роберт МиSнуллин, 1996
ГаG‰п, олпат ‰дибебез €мирхан ага Еники бу китабын соSгысы дип атап, ни ‰йтерг‰ тел‰г‰н укучысына? “СоSгы китап” та ‰дипнеS к_Sел т_ренд‰ яшеренг‰н нинди серл‰р урын алган?
Китапны ‰н‰ шундыйрак сораулар бел‰н кулга алган идем. € ул т‰рбия китабына тиS ик‰н. Балаларга ‰д‰бият д‰ресл‰ренд‰, т‰рбия с‰гатьл‰ренд‰ ‰д‰п-‰хлак т‰рбиясе бир_ максатыннан тел‰с‰ кайсы с‰хиф‰сен кулланырга м™мкин. “€дипнеS б™тен ‰с‰рл‰ре д‰ ‰хлак проблемасы турында”. Чыннан да, “К_регез д‰ гыйбр‰т алыгыз, без мен‰ шулай _стек,” – дип ‰йтерг‰ тели сыман “СоSгы китап”та язучы. Бу ‰с‰рг‰ м™р‰G‰гать ит_неS актуальлеге д‰ шунда. МоSсу хатир‰л‰р дулкынында _тк‰нн‰рне сагынып кына калмый, автор шул г_з‰л мизгелл‰рне к_Sел т_ребезд‰ беркетеп калырга, Gаннарыбызга шифа бирерг‰ ашыга. “Язучы k‰рвакыт матурлыкка сусап, матурлыкны сагынып яш‰рг‰ тиеш... Гыйбр‰т алыр, к_Sелне баетыр, тел‰кл‰рне _стерер ™чен ген‰ т_гел, k‰рт™рле т_б‰нлек-ваклыклар бел‰н килешм‰с ™чен, шуларга н‰фр‰т саклар ™чен д‰ кир‰к бу...” €йе, ‰с‰ргыйбр‰тле д‰, гаделлек, ихласлык, матурлык бел‰н д‰ ™ретелг‰н тормыш к_ренешл‰рен‰ гаять бай. БезнеS максат шулар аша балаларда ‰хлак сыйфатлары т‰рбиял‰_.
“Язучыны аSлыйсыS килс‰, аныS туып _ск‰н Gирен‰ бар”. ”СоSгы китап”та €.Еники ‰с‰рл‰ренеS т™п чыганагы булган газиз Башкортстанына, туганнары, дуслары бел‰н таныштырырга алып кит‰. «Чынлап та, ‰дипне яки шагыйрьне туып-_ск‰н Gиренн‰н аерып аSлау м™мкинме?! Уналты яшем‰ чаклы мин туган-_ск‰н Gиремд‰, атам-анам канаты астында яш‰дем. Бу минем саф чагым. С_з д‰ ‰н‰ шул бик кадерле балачак турында барачак. ^зем турында да, мине чорнаган тормыш k‰м кешел‰р турында да мин бары чын д™ресен ген‰ язарга тырышачакмын”,
· дип иск‰рт‰ ул олы с‰ях‰тенеS башында.
Н‰сел-н‰с‰бе, ата-бабалары хакындагы с_зне ‰дип зур горурлык бел‰н атакае т™зеп калдырган ш‰G‰р‰не атаудан башлый. €тисенеS _з ш‰G‰р‰сенд‰ 47 т_г‰р‰к ясап, бернинди язма чыганакка таянмыйча, бары х‰терд‰н ген‰ Б‰ш‰р карттан таралган кешел‰рнеS исемн‰рен язып чыгуы гаG‰пл‰нм‰слекмени?! €дип фикеренч‰, “югыйс‰ бит х‰зер д‰_ ‰тисен онытучылар да к_п.”
€ти-‰нисен иS самими хисл‰р бел‰н иск‰ т™шер‰ €мирхан Еники: “Атакай (“к”ны йомшак итеп) ни д‰р‰G‰д‰ оста с‰_д‰г‰р булгандыр (с‰_д‰ ит_ аныS ™чен х™рлек, б‰йсезлек, булдыклылык билгесе саналган) – ул кад‰ресе икенче м‰сь‰л‰. Ул ... хис кешесе иде, Gыр, уен-к™лке яратты. j‰м Gан иясен д‰ бик ярата иде. Бервакытта да аныS кулы Gан иясен‰ к_т‰релм‰де – атка да ул с™еп, сыйпап кына д‰ш‰ иде.” €нисе бик сабыр, акыллы хатын була, Нигъм‰тGан бел‰н алар ик‰_ бик килешеп, яратышып д™нья к™т‰л‰р, тугыз балаларыныS берсе-бер ис‰н калмый _леп бару б‰хетсезлеген д‰ тигез иSн‰рд‰ к_т‰р‰л‰р. Никад‰р к™ч, никад‰р сабырлык кир‰к булгандыр аларга бу сынауларны _т‰рг‰?! €мирхан бел‰н Илдархан гаил‰д‰ гадел, тигез м™н‰с‰б‰тл‰р к_реп, шактый уSай шартларда т‰рбиял‰н‰л‰р. Кан калтырап, саклап калырга тырышып _стер‰л‰р аларны. Б‰хет елмая Нигъм‰тGан абзый бел‰н Бибих‰дич‰ GиSгиг‰: ике б™ртекл‰ре й™зл‰рен‰ кызыллык китермил‰р – чын кеше булып Gит‰л‰р... Ерак тарих аша _теп, морзалар н‰селен д‰вам ит_че €мирхан ага исем-д‰р‰G‰сен‰ тугры кала. Морзаларга хас зыялылык, затлылык аныS k‰р гам‰ленд‰, k‰р с_зенд‰ чагыла. Яш‰_ р‰веше бел‰н д‰, иGаты бел‰н д‰ ‰хлакый сыйфатлар т‰рбияли ул.
€мирхан Еники “СоSгы китап”та м‰Sгелек м‰сь‰л‰
· ™лк‰н буын бел‰н яшьл‰р арасындагы м™н‰с‰б‰т, рухи элемт‰не яктыртуга да киS тукталып, _з заманында картларга буйсыну, аларны х™рм‰т ит_ к™чле булганлыкны ассызыклый. “Гаил‰д‰ бабай _лс‰, ‰би “баш” булып калган – аSа берс_зсез буйсынганнар. Х‰тта с™йлил‰р: т_р башында туксаннан узган ‰би калтыранып утыра. Юньл‰п к_зе д‰ к_рми, колагы да ишетми, акылы да инде ‰йле-ш‰йле ген‰. Шулай да аныS ап-ак сакаллы улы – к_пт‰н кызларын бирг‰н, улларын ™йл‰ндерг‰н йорт хуGасы бабай – бер‰р Gирг‰ кунакка яки туйга барырга кир‰к булса, иS элек ‰н‰ т_р башында калтыранып утырган шул карчыктан с‰кег‰ таянып, _релеп ипл‰п кен‰ р™хс‰т сораган:
- Анакай, к‰б‰м, безне вет Иб‰й кодаларга кунакка д‰шк‰нн‰р иде,
р™хс‰т ит‰рсез мик‰н?
Карчык Gавап бирерг‰ ашыкмый, башын селкеп утыра бир‰, аннары йокысыннан айныгандай сорый:
Н‰ст‰ ‰йт‰сеS?
Кунакка д‰шк‰нн‰р иде, дим, р™хс‰т итс‰S...
Кемг‰?
Иб‰й... Иб‰тулла кодаларга.
Кем ул, нинди кода?
СоS, _зебезнеS F‰мил‰ киленнеS аталарына инде... Т_б‰н очка.
Карчык, тагын озак кына д‰шми торып, кырыс кына ‰йтеп куя:
Ярар, барырсыз... Тик д™ньягызны онытып утырмагыз, якты к_зд‰
кайтыгыз!”
^з бабасын ис‰ тиз кабынып кит_ч‰н, л‰кин бик тиз с_рел‰ торган дип х‰терли. Андый чагында k‰ркемг‰ ачык чырай да т‰мле с_з. Хатынына ул “якты к™нем” дип кен‰ д‰шк‰н. “БабакайныS _л‰н-ч‰ч‰кл‰р арасында тезл‰неп намаз укуын kич оныта алмадым”, – ди €.Еники. Дим‰к, бабасы диндар кеше булган, кайда булуына карамастан намазын калдырмаган. €бекае холкы бел‰н аныS н‰къ киресе k‰м т‰мле телле була. АныS балаларына йорт б_л_д‰ бирг‰н _т‰ гыйбр‰тле киS‰шенн‰н ™зек китерми м™мкин т_гел.
“Нигъм‰тулламныS бу ™йд‰ хакы к_п ик‰нен мин белмич‰, кем белсен. Д™рес ‰йт‰ ул, иSн‰ренд‰ к_т‰рде... Ходай – шаkит, улларым икесе д‰ миSа газизл‰р... Л‰кин мин аларныS чамаларын бел‰м бит. Нигъм‰туллам, иншалла, ™йсез калмас, яSасын салырга да х‰ленн‰н килер. € М™х‰мм‰дъярга авыр булачак, т™п нигезд‰н аерырга ярамый аны... Юк, Нигъм‰туллам р‰нGи к_рм‰сен, ™йнеS зур ягын М™х‰мм‰дъярга калдырыйк, шуSа сезнеS фатиха бир_егезне сорыйм, кард‰шл‰р!” Мен‰ шулай б_генге шартларда туганны туганга капма-каршы куйган бик т‰ четерекле м‰сь‰л‰не ‰бекай х‰л итеп куя. Бер‰_ д‰ аSа каршы килми. Мен‰ кемн‰н ™йр‰нерг‰ безг‰ сабырлыкка, олы уйлы-хисле булырга.
Туганнан туганнары да язучыныS киS к_Sеленд‰ берд‰м, чыдам, тырыш булып уелганнар. Ипек‰йнеS т‰мен белеп ашарга да энек‰шл‰рен эшсез тора алмаган ‰н‰ шул т‰в‰кк‰л, кыю, Gитез, с_зг‰ тапкыр Нигъм‰тулла д‰д‰кайлары ™йр‰т‰. “Эш аныS ™чен м‰Gб_рият кен‰ т_гел. Fан тал‰бе иде шикелле, ничектер д‰ртл‰неп, л‰зз‰т табып эшли иде ул. АныSча, эшсезлект‰н д‰ оят н‰рс‰ юк”. Казан ягыннан башкортка б‰хет эзл‰п килг‰н татарларныS хезм‰т, тырышлык н‰тиG‰сенд‰ ялчы малайдан с‰_д‰г‰рг‰, купецка ‰йл‰нг‰нен к_рс‰теп хезм‰тнеS гомер буена югары б‰ял‰н_ен раслый язучы. (€.Еники мактаган “татарлардан иS зур байлар – тегерм‰н хуGасы ^т‰мишевл‰р”не ничек ‰йтми кит‰сеS. “^т‰мишевл‰рнеS с‰_д‰ эше бик киS G‰елг‰н була. Ашлык та Gыеп озаталар, ч‰й-шик‰р с‰_д‰се д‰ алар кулында, керосин, тоз, ташк_мер бел‰н д‰ сату ит‰л‰р, шуныS ™стен‰ УралныS т™рле завод-рудникларында k‰м €лш‰й, Ыслак, Д‰_л‰к‰н кебек базарлы авылларда кибетл‰р д‰ тоталар. Б™тен Gирд‰ махсус куелган кешел‰р эшли, ^т‰меш бай _зе шуларны карап, тикшереп кен‰ й™ри”. €.Еникич‰ ‰йтк‰нч‰ “G‰еннеS бик эрел‰ренн‰н” саналган бу ^т‰мишевл‰р хезм‰т к_рс‰ткечл‰ре, эшч‰н кешел‰ре бел‰н дан тоткан безнеS Кукмара Gирлегенн‰н бит.) Нигъм‰тулла кызу-кайнар канлы, аны сабыр холыклы хатыны, ярсу атны тыеп кына торгандай, гел тынычландырып тора. €ле ген‰ б™тенесен пыр туздырган д‰д‰кайлары берни булмагандай ачык чырай бел‰н k‰ркемг‰ ягымлы д‰шеп, д™нья бетереп й™ри д‰ башлаган. €зме безнеS арада бер-берсен‰ юл куя белми изаланучылар? € Нигъм‰тулла сыман балаларга да – _зенекеме, к_ршенекеме – kич аермыйча, гел “б‰бк‰м” ген‰ дип, х‰тта йорт хайваннарына да с™еп д‰ш_ ир затын тагын да ихтирамга лаеклырак ит‰ бит. Бу н‰селнеS ярд‰мчел туганнары, ачлык елны да “алабутаныS _зен д‰, аSа кушарлык тары онын да китереп”, сугыштан соSгы авыр елларны да берг‰л‰п кич‰л‰р. Авыл агаеныS икм‰кт‰н д‰ олы байлык булмаганлыкны, ул булса, калганы табылганын чын к_Sелд‰н ‰йт_ен б_генге яшьл‰р д™рес аSлый белерме? Б_генге байлар, кешел‰р арасындагы м™н‰с‰б‰тл‰р акчага, барча н‰рс‰ сатып алуга корылган чорда, егерменче елныS коточкыч ачлыгында т‰мам _лем чиген‰ килеп Gитк‰н тол хатын Лотфия GиSгине ике малае бел‰н _зенеS йортына кертеп Gылы урын, ризык бирг‰н “купич” Гатаулла кебек адымга барырлармы? Еникиевл‰р сыман “базарга й™решк‰нд‰ бер-берсенд‰ атналар буе кунак булып яту” гал‰м‰тл‰ре онытылып бармыймы? К_Sелле, кызыклы яш‰г‰н алар. € без к_рше х‰лен белерг‰ д‰ вакыт тапмыйбыз т_гелме?.
€. Еники _з халкыныS бала Gанлы, бусагасын атлап керг‰н юеш борыннарны да т™че тел бел‰н с™еп каршы алучан, ян‰ш‰ утыртып сыйлый, сораша, мактый, ‰ озатканда _гет-н‰сих‰тен д‰ ‰йтеп калучан булуы бел‰н горурлана ала. Б_ген ‰ти-‰нил‰р д‰ бит Gан пар‰се бел‰н арлашырга вакыт тапмый, к_пл‰рнеS сабые язмыш кочагында.
Яшьл‰рнеS _зара м™н‰с‰б‰тенд‰ге эчкерсезлек – “кызларныS бик горур, бик “строгий”, ‰ егетл‰рнеS бик тыйнак, ‰д‰пле булуы” да б_ген к_пл‰рг‰ аSлашылмас. €.Еники _зенеS Gизн‰сен – саф кешелек сыйфатларына ия Ш‰риф С_нч‰л‰йне искиткеч Gылы итеп иск‰ ала: “Ул чын м‰гън‰сенд‰ интеллигент иде – б™тен яктан да!” €мирхан ага _зе д‰ шундый интеллигент в‰киле булган. Юкса, _з юбилеенда шунда утырган балалык, яшьлек дуслары турында с™йл‰п, аларга х‰тта б_л‰к т‰ ™л‰ш_ен ничек б‰ял‰рг‰?
€дип ‰д‰би геройларын бирг‰н шикелле, “СоSгы китап”та да k‰мм‰сен “бар к_Sел Gылысы бел‰н сур‰тли, аларныS рухи матурлыгын, сабыр-чыдам, м‰рх‰м‰тле, ягымлы булуын к_рс‰т‰”. Чыннан да, ист‰лекл‰рне уку д‰вамында без д™рес яш‰еш, с‰лам‰т рух ™лгел‰ре бел‰н очраштык. €.Еники бу китабында “гадинеS б™еклеген, м‰гън‰сен чагылдырган.” “Автобиографик ‰с‰рнеS сюжеты _з‰к герой тир‰сенд‰ тупланган, шул ук вакытта башка персонажларны ачу м™мкинлеге д‰ бир‰. ...автор тир‰-юненд‰ге кешел‰рнеS холык-фигыльл‰рен ачып, _з характеры формалашу процессын к_з алдына бастыра”. Нинди г_з‰л холыклы Кешел‰р мохитенд‰ т‰рбиял‰нг‰н ик‰н безнеS морза ‰дибебез! Озын гомер кичерг‰н, матур гомер кичерг‰н! Ч™нки аныS ян‰ш‰сенд‰ яхшы Кешел‰р к_бр‰к булган.
...Ябып куйдыS “СоSгы китап”ны.
Шул китапныS Gаны –
Хаклык с_зе –
j‰р й™р‰кк‰ якын юл тапты...
...битен ачсаS, меSг‰ тапкырланыр
“СоSгы китап” –
аныS юк соSы.
F‰с‰д кит‰ --
кала олуг Мирас...
гасырларда яш‰р Юксыну!..
Роберт €хм‰тGан, 2000
Кулланылган ‰д‰бият:
1.€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – V том: Публицистик язмалар, м‰кал‰л‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2004. – 479 б., р‰семн‰р бел‰н.
2.€лфия Мотыйгуллина: Психологик проза остасы. //€мирхан Еники. II том: Сайланма ‰с‰рл‰р. – Казан: ТаРИХ, 2002. – 416 бит.
3.Ф‰рит Хатипов. €мирхан Еники. Тормыш юлы k‰м иGаты. – Казан: М‰гариф, 2007. – 167 б.; р‰с. бел‰н.
4. Ф.Хатипов, Р. Сверигин. Яш‰_ м‰гън‰се. //М‰гариф. – 2009. -- № 3. – 6 б.
€мирхан Еники: Тормыш юлы k‰м иGаты // Т™з_чесе Ф.М. Хатипов. – Казан: М‰гариф, 2007. – 129б.
Ф‰рит Хатипов. €мирхан Еники. Тормыш юлы k‰м иGаты. – Казан: М‰гариф, 2007. – 124 б.
€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – IV том: €с‰рл‰р // Ист‰лекл‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003. – 6 б.
€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – IV том: €с‰рл‰р // Ист‰лекл‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003. – 6 б.
€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – IV том: €с‰рл‰р // Ист‰лекл‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003. – 17 б.
€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – IV том: €с‰рл‰р // Ист‰лекл‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003. – 21 б.
€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – IV том: €с‰рл‰р // Ист‰лекл‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003. – 80 б.
€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – IV том: €с‰рл‰р // Ист‰лекл‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003. – 29 б.
€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – IV том: €с‰рл‰р // Ист‰лекл‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003. – 38 б.
€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – IV том: €с‰рл‰р // Ист‰лекл‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003. – 125 б.
€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – IV том: €с‰рл‰р // Ист‰лекл‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003. – 260 б.
€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – IV том: €с‰рл‰р // Ист‰лекл‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003. – 51 б.
Ф.Хатипов, Р. Сверигин. Яш‰_ м‰гън‰се. //М‰гариф. – 2009. -- № 3. – 6 б.
Ф‰рит Хатипов. €мирхан Еники. Тормыш юлы k‰м иGаты. – Казан: М‰гариф, 2007. – 4 б.
€лфия Мотыйгуллина: Психологик проза остасы. //€мирхан Еники. II том: Сайланма ‰с‰рл‰р. – Казан: ТаРИХ, 2002. – 43 б.
13PAGE 15
13PAGE 14815
15
“СоSгы китап” – т‰рбия чыганагы”
ТДГПУда €мирхан ЕникинеS тууына 100 ел тулуга багышланган “XX гасырныS икенче яртысы татар ‰д‰бияты k‰м €мирхан Еники” диг‰н т™б‰кара ф‰нни-гам‰ли конференцияг‰ доклад
Ах, татарныS Урдалары,
Алтын гасырлары!
МорзаларныS данлылары,
Затлы, асыллары!
Син _зеS д‰, ипт‰ш морза,
Шулар н‰селенн‰н.
Х‰тереS‰ синеS нинди
Серл‰р яшеренг‰н?
Роберт МиSнуллин, 1996
ГаG‰п, олпат ‰дибебез €мирхан ага Еники бу китабын соSгысы дип атап, ни ‰йтерг‰ тел‰г‰н укучысына? “СоSгы китап” та ‰дипнеS к_Sел т_ренд‰ яшеренг‰н нинди серл‰р урын алган?
Китапны ‰н‰ шундыйрак сораулар бел‰н кулга алган идем. € ул т‰рбия китабына тиS ик‰н. Балаларга ‰д‰бият д‰ресл‰ренд‰, т‰рбия с‰гатьл‰ренд‰ ‰д‰п-‰хлак т‰рбиясе бир_ максатыннан тел‰с‰ кайсы с‰хиф‰сен кулланырга м™мкин. “€дипнеS б™тен ‰с‰рл‰ре д‰ ‰хлак проблемасы турында”. Чыннан да, “К_регез д‰ гыйбр‰т алыгыз, без мен‰ шулай _стек,” – дип ‰йтерг‰ тели сыман “СоSгы китап”та язучы. Бу ‰с‰рг‰ м™р‰G‰гать ит_неS актуальлеге д‰ шунда. МоSсу хатир‰л‰р дулкынында _тк‰нн‰рне сагынып кына калмый, автор шул г_з‰л мизгелл‰рне к_Sел т_ребезд‰ беркетеп калырга, Gаннарыбызга шифа бирерг‰ ашыга. “Язучы k‰рвакыт матурлыкка сусап, матурлыкны сагынып яш‰рг‰ тиеш... Гыйбр‰т алыр, к_Sелне баетыр, тел‰кл‰рне _стерер ™чен ген‰ т_гел, k‰рт™рле т_б‰нлек-ваклыклар бел‰н килешм‰с ™чен, шуларга н‰фр‰т саклар ™чен д‰ кир‰к бу...” €йе, ‰с‰ргыйбр‰тле д‰, гаделлек, ихласлык, матурлык бел‰н д‰ ™ретелг‰н тормыш к_ренешл‰рен‰ гаять бай. БезнеS максат шулар аша балаларда ‰хлак сыйфатлары т‰рбиял‰_.
“Язучыны аSлыйсыS килс‰, аныS туып _ск‰н Gирен‰ бар”. ”СоSгы китап”та €.Еники ‰с‰рл‰ренеS т™п чыганагы булган газиз Башкортстанына, туганнары, дуслары бел‰н таныштырырга алып кит‰. «Чынлап та, ‰дипне яки шагыйрьне туып-_ск‰н Gиренн‰н аерып аSлау м™мкинме?! Уналты яшем‰ чаклы мин туган-_ск‰н Gиремд‰, атам-анам канаты астында яш‰дем. Бу минем саф чагым. С_з д‰ ‰н‰ шул бик кадерле балачак турында барачак. ^зем турында да, мине чорнаган тормыш k‰м кешел‰р турында да мин бары чын д™ресен ген‰ язарга тырышачакмын”,
· дип иск‰рт‰ ул олы с‰ях‰тенеS башында.
Н‰сел-н‰с‰бе, ата-бабалары хакындагы с_зне ‰дип зур горурлык бел‰н атакае т™зеп калдырган ш‰G‰р‰не атаудан башлый. €тисенеS _з ш‰G‰р‰сенд‰ 47 т_г‰р‰к ясап, бернинди язма чыганакка таянмыйча, бары х‰терд‰н ген‰ Б‰ш‰р карттан таралган кешел‰рнеS исемн‰рен язып чыгуы гаG‰пл‰нм‰слекмени?! €дип фикеренч‰, “югыйс‰ бит х‰зер д‰_ ‰тисен онытучылар да к_п.”
€ти-‰нисен иS самими хисл‰р бел‰н иск‰ т™шер‰ €мирхан Еники: “Атакай (“к”ны йомшак итеп) ни д‰р‰G‰д‰ оста с‰_д‰г‰р булгандыр (с‰_д‰ ит_ аныS ™чен х™рлек, б‰йсезлек, булдыклылык билгесе саналган) – ул кад‰ресе икенче м‰сь‰л‰. Ул ... хис кешесе иде, Gыр, уен-к™лке яратты. j‰м Gан иясен д‰ бик ярата иде. Бервакытта да аныS кулы Gан иясен‰ к_т‰релм‰де – атка да ул с™еп, сыйпап кына д‰ш‰ иде.” €нисе бик сабыр, акыллы хатын була, Нигъм‰тGан бел‰н алар ик‰_ бик килешеп, яратышып д™нья к™т‰л‰р, тугыз балаларыныS берсе-бер ис‰н калмый _леп бару б‰хетсезлеген д‰ тигез иSн‰рд‰ к_т‰р‰л‰р. Никад‰р к™ч, никад‰р сабырлык кир‰к булгандыр аларга бу сынауларны _т‰рг‰?! €мирхан бел‰н Илдархан гаил‰д‰ гадел, тигез м™н‰с‰б‰тл‰р к_реп, шактый уSай шартларда т‰рбиял‰н‰л‰р. Кан калтырап, саклап калырга тырышып _стер‰л‰р аларны. Б‰хет елмая Нигъм‰тGан абзый бел‰н Бибих‰дич‰ GиSгиг‰: ике б™ртекл‰ре й™зл‰рен‰ кызыллык китермил‰р – чын кеше булып Gит‰л‰р... Ерак тарих аша _теп, морзалар н‰селен д‰вам ит_че €мирхан ага исем-д‰р‰G‰сен‰ тугры кала. Морзаларга хас зыялылык, затлылык аныS k‰р гам‰ленд‰, k‰р с_зенд‰ чагыла. Яш‰_ р‰веше бел‰н д‰, иGаты бел‰н д‰ ‰хлакый сыйфатлар т‰рбияли ул.
€мирхан Еники “СоSгы китап”та м‰Sгелек м‰сь‰л‰
· ™лк‰н буын бел‰н яшьл‰р арасындагы м™н‰с‰б‰т, рухи элемт‰не яктыртуга да киS тукталып, _з заманында картларга буйсыну, аларны х™рм‰т ит_ к™чле булганлыкны ассызыклый. “Гаил‰д‰ бабай _лс‰, ‰би “баш” булып калган – аSа берс_зсез буйсынганнар. Х‰тта с™йлил‰р: т_р башында туксаннан узган ‰би калтыранып утыра. Юньл‰п к_зе д‰ к_рми, колагы да ишетми, акылы да инде ‰йле-ш‰йле ген‰. Шулай да аныS ап-ак сакаллы улы – к_пт‰н кызларын бирг‰н, улларын ™йл‰ндерг‰н йорт хуGасы бабай – бер‰р Gирг‰ кунакка яки туйга барырга кир‰к булса, иS элек ‰н‰ т_р башында калтыранып утырган шул карчыктан с‰кег‰ таянып, _релеп ипл‰п кен‰ р™хс‰т сораган:
- Анакай, к‰б‰м, безне вет Иб‰й кодаларга кунакка д‰шк‰нн‰р иде,
р™хс‰т ит‰рсез мик‰н?
Карчык Gавап бирерг‰ ашыкмый, башын селкеп утыра бир‰, аннары йокысыннан айныгандай сорый:
Н‰ст‰ ‰йт‰сеS?
Кунакка д‰шк‰нн‰р иде, дим, р™хс‰т итс‰S...
Кемг‰?
Иб‰й... Иб‰тулла кодаларга.
Кем ул, нинди кода?
СоS, _зебезнеS F‰мил‰ киленнеS аталарына инде... Т_б‰н очка.
Карчык, тагын озак кына д‰шми торып, кырыс кына ‰йтеп куя:
Ярар, барырсыз... Тик д™ньягызны онытып утырмагыз, якты к_зд‰
кайтыгыз!”
^з бабасын ис‰ тиз кабынып кит_ч‰н, л‰кин бик тиз с_рел‰ торган дип х‰терли. Андый чагында k‰ркемг‰ ачык чырай да т‰мле с_з. Хатынына ул “якты к™нем” дип кен‰ д‰шк‰н. “БабакайныS _л‰н-ч‰ч‰кл‰р арасында тезл‰неп намаз укуын kич оныта алмадым”, – ди €.Еники. Дим‰к, бабасы диндар кеше булган, кайда булуына карамастан намазын калдырмаган. €бекае холкы бел‰н аныS н‰къ киресе k‰м т‰мле телле була. АныS балаларына йорт б_л_д‰ бирг‰н _т‰ гыйбр‰тле киS‰шенн‰н ™зек китерми м™мкин т_гел.
“Нигъм‰тулламныS бу ™йд‰ хакы к_п ик‰нен мин белмич‰, кем белсен. Д™рес ‰йт‰ ул, иSн‰ренд‰ к_т‰рде... Ходай – шаkит, улларым икесе д‰ миSа газизл‰р... Л‰кин мин аларныS чамаларын бел‰м бит. Нигъм‰туллам, иншалла, ™йсез калмас, яSасын салырга да х‰ленн‰н килер. € М™х‰мм‰дъярга авыр булачак, т™п нигезд‰н аерырга ярамый аны... Юк, Нигъм‰туллам р‰нGи к_рм‰сен, ™йнеS зур ягын М™х‰мм‰дъярга калдырыйк, шуSа сезнеS фатиха бир_егезне сорыйм, кард‰шл‰р!” Мен‰ шулай б_генге шартларда туганны туганга капма-каршы куйган бик т‰ четерекле м‰сь‰л‰не ‰бекай х‰л итеп куя. Бер‰_ д‰ аSа каршы килми. Мен‰ кемн‰н ™йр‰нерг‰ безг‰ сабырлыкка, олы уйлы-хисле булырга.
Туганнан туганнары да язучыныS киS к_Sеленд‰ берд‰м, чыдам, тырыш булып уелганнар. Ипек‰йнеS т‰мен белеп ашарга да энек‰шл‰рен эшсез тора алмаган ‰н‰ шул т‰в‰кк‰л, кыю, Gитез, с_зг‰ тапкыр Нигъм‰тулла д‰д‰кайлары ™йр‰т‰. “Эш аныS ™чен м‰Gб_рият кен‰ т_гел. Fан тал‰бе иде шикелле, ничектер д‰ртл‰неп, л‰зз‰т табып эшли иде ул. АныSча, эшсезлект‰н д‰ оят н‰рс‰ юк”. Казан ягыннан башкортка б‰хет эзл‰п килг‰н татарларныS хезм‰т, тырышлык н‰тиG‰сенд‰ ялчы малайдан с‰_д‰г‰рг‰, купецка ‰йл‰нг‰нен к_рс‰теп хезм‰тнеS гомер буена югары б‰ял‰н_ен раслый язучы. (€.Еники мактаган “татарлардан иS зур байлар – тегерм‰н хуGасы ^т‰мишевл‰р”не ничек ‰йтми кит‰сеS. “^т‰мишевл‰рнеS с‰_д‰ эше бик киS G‰елг‰н була. Ашлык та Gыеп озаталар, ч‰й-шик‰р с‰_д‰се д‰ алар кулында, керосин, тоз, ташк_мер бел‰н д‰ сату ит‰л‰р, шуныS ™стен‰ УралныS т™рле завод-рудникларында k‰м €лш‰й, Ыслак, Д‰_л‰к‰н кебек базарлы авылларда кибетл‰р д‰ тоталар. Б™тен Gирд‰ махсус куелган кешел‰р эшли, ^т‰меш бай _зе шуларны карап, тикшереп кен‰ й™ри”. €.Еникич‰ ‰йтк‰нч‰ “G‰еннеS бик эрел‰ренн‰н” саналган бу ^т‰мишевл‰р хезм‰т к_рс‰ткечл‰ре, эшч‰н кешел‰ре бел‰н дан тоткан безнеS Кукмара Gирлегенн‰н бит.) Нигъм‰тулла кызу-кайнар канлы, аны сабыр холыклы хатыны, ярсу атны тыеп кына торгандай, гел тынычландырып тора. €ле ген‰ б™тенесен пыр туздырган д‰д‰кайлары берни булмагандай ачык чырай бел‰н k‰ркемг‰ ягымлы д‰шеп, д™нья бетереп й™ри д‰ башлаган. €зме безнеS арада бер-берсен‰ юл куя белми изаланучылар? € Нигъм‰тулла сыман балаларга да – _зенекеме, к_ршенекеме – kич аермыйча, гел “б‰бк‰м” ген‰ дип, х‰тта йорт хайваннарына да с™еп д‰ш_ ир затын тагын да ихтирамга лаеклырак ит‰ бит. Бу н‰селнеS ярд‰мчел туганнары, ачлык елны да “алабутаныS _зен д‰, аSа кушарлык тары онын да китереп”, сугыштан соSгы авыр елларны да берг‰л‰п кич‰л‰р. Авыл агаеныS икм‰кт‰н д‰ олы байлык булмаганлыкны, ул булса, калганы табылганын чын к_Sелд‰н ‰йт_ен б_генге яшьл‰р д™рес аSлый белерме? Б_генге байлар, кешел‰р арасындагы м™н‰с‰б‰тл‰р акчага, барча н‰рс‰ сатып алуга корылган чорда, егерменче елныS коточкыч ачлыгында т‰мам _лем чиген‰ килеп Gитк‰н тол хатын Лотфия GиSгине ике малае бел‰н _зенеS йортына кертеп Gылы урын, ризык бирг‰н “купич” Гатаулла кебек адымга барырлармы? Еникиевл‰р сыман “базарга й™решк‰нд‰ бер-берсенд‰ атналар буе кунак булып яту” гал‰м‰тл‰ре онытылып бармыймы? К_Sелле, кызыклы яш‰г‰н алар. € без к_рше х‰лен белерг‰ д‰ вакыт тапмыйбыз т_гелме?.
€. Еники _з халкыныS бала Gанлы, бусагасын атлап керг‰н юеш борыннарны да т™че тел бел‰н с™еп каршы алучан, ян‰ш‰ утыртып сыйлый, сораша, мактый, ‰ озатканда _гет-н‰сих‰тен д‰ ‰йтеп калучан булуы бел‰н горурлана ала. Б_ген ‰ти-‰нил‰р д‰ бит Gан пар‰се бел‰н арлашырга вакыт тапмый, к_пл‰рнеS сабые язмыш кочагында.
Яшьл‰рнеS _зара м™н‰с‰б‰тенд‰ге эчкерсезлек – “кызларныS бик горур, бик “строгий”, ‰ егетл‰рнеS бик тыйнак, ‰д‰пле булуы” да б_ген к_пл‰рг‰ аSлашылмас. €.Еники _зенеS Gизн‰сен – саф кешелек сыйфатларына ия Ш‰риф С_нч‰л‰йне искиткеч Gылы итеп иск‰ ала: “Ул чын м‰гън‰сенд‰ интеллигент иде – б™тен яктан да!” €мирхан ага _зе д‰ шундый интеллигент в‰киле булган. Юкса, _з юбилеенда шунда утырган балалык, яшьлек дуслары турында с™йл‰п, аларга х‰тта б_л‰к т‰ ™л‰ш_ен ничек б‰ял‰рг‰?
€дип ‰д‰би геройларын бирг‰н шикелле, “СоSгы китап”та да k‰мм‰сен “бар к_Sел Gылысы бел‰н сур‰тли, аларныS рухи матурлыгын, сабыр-чыдам, м‰рх‰м‰тле, ягымлы булуын к_рс‰т‰”. Чыннан да, ист‰лекл‰рне уку д‰вамында без д™рес яш‰еш, с‰лам‰т рух ™лгел‰ре бел‰н очраштык. €.Еники бу китабында “гадинеS б™еклеген, м‰гън‰сен чагылдырган.” “Автобиографик ‰с‰рнеS сюжеты _з‰к герой тир‰сенд‰ тупланган, шул ук вакытта башка персонажларны ачу м™мкинлеге д‰ бир‰. ...автор тир‰-юненд‰ге кешел‰рнеS холык-фигыльл‰рен ачып, _з характеры формалашу процессын к_з алдына бастыра”. Нинди г_з‰л холыклы Кешел‰р мохитенд‰ т‰рбиял‰нг‰н ик‰н безнеS морза ‰дибебез! Озын гомер кичерг‰н, матур гомер кичерг‰н! Ч™нки аныS ян‰ш‰сенд‰ яхшы Кешел‰р к_бр‰к булган.
...Ябып куйдыS “СоSгы китап”ны.
Шул китапныS Gаны –
Хаклык с_зе –
j‰р й™р‰кк‰ якын юл тапты...
...битен ачсаS, меSг‰ тапкырланыр
“СоSгы китап” –
аныS юк соSы.
F‰с‰д кит‰ --
кала олуг Мирас...
гасырларда яш‰р Юксыну!..
Роберт €хм‰тGан, 2000
Кулланылган ‰д‰бият:
1.€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – V том: Публицистик язмалар, м‰кал‰л‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2004. – 479 б., р‰семн‰р бел‰н.
2.€лфия Мотыйгуллина: Психологик проза остасы. //€мирхан Еники. II том: Сайланма ‰с‰рл‰р. – Казан: ТаРИХ, 2002. – 416 бит.
3.Ф‰рит Хатипов. €мирхан Еники. Тормыш юлы k‰м иGаты. – Казан: М‰гариф, 2007. – 167 б.; р‰с. бел‰н.
4. Ф.Хатипов, Р. Сверигин. Яш‰_ м‰гън‰се. //М‰гариф. – 2009. -- № 3. – 6 б.
€мирхан Еники: Тормыш юлы k‰м иGаты // Т™з_чесе Ф.М. Хатипов. – Казан: М‰гариф, 2007. – 129б.
Ф‰рит Хатипов. €мирхан Еники. Тормыш юлы k‰м иGаты. – Казан: М‰гариф, 2007. – 124 б.
€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – IV том: €с‰рл‰р // Ист‰лекл‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003. – 6 б.
€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – IV том: €с‰рл‰р // Ист‰лекл‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003. – 6 б.
€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – IV том: €с‰рл‰р // Ист‰лекл‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003. – 17 б.
€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – IV том: €с‰рл‰р // Ист‰лекл‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003. – 21 б.
€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – IV том: €с‰рл‰р // Ист‰лекл‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003. – 80 б.
€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – IV том: €с‰рл‰р // Ист‰лекл‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003. – 29 б.
€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – IV том: €с‰рл‰р // Ист‰лекл‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003. – 38 б.
€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – IV том: €с‰рл‰р // Ист‰лекл‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003. – 125 б.
€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – IV том: €с‰рл‰р // Ист‰лекл‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003. – 260 б.
€мирхан Еники: €с‰рл‰р: 5 томда. – IV том: €с‰рл‰р // Ист‰лекл‰р. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003. – 51 б.
Ф.Хатипов, Р. Сверигин. Яш‰_ м‰гън‰се. //М‰гариф. – 2009. -- № 3. – 6 б.
Ф‰рит Хатипов. €мирхан Еники. Тормыш юлы k‰м иGаты. – Казан: М‰гариф, 2007. – 4 б.
€лфия Мотыйгуллина: Психологик проза остасы. //€мирхан Еники. II том: Сайланма ‰с‰рл‰р. – Казан: ТаРИХ, 2002. – 43 б.
13PAGE 15
13PAGE 14815
15
Приложенные файлы
