Иртасжн куыст: «Джусойты Нафи- ирон литературжйы «уджгас классик».
13 SHAPE \* MERGEFORMAT 1415
Бацжттж кодта
Сечеры муниципалон скъолайы
9-жм къласы ахуырдзау
Хадонты Ирж.
Разамонжг: Дреты Тамарж.
2016 аз.
- 1-
Биографи.
13 SHAPE \* MERGEFORMAT 1415
Ирон литературжйы зындгонд ирон фыссжг, джсны тжлмацгжнжг жмж публицист, литературон критик жмж иртасжг, жхсжнадон архайжг, поэт ,прозаик, драматург Нафи, афтж йж хонынц Иры дзыллж. У филологон зонждты доктор, ГССР зонждты академийы ужнг-корреспондент.
Цжры Цхинвалы. Ныр 50-ай азмж жввахс кусы Зонад-Иртасжн Институты.
Горжты чи райгуыры жмж схъомыл вжййы, уымж хохбжсты цард кжсы аргъауы хуызжн жнжмжт жмж ржсугъд, кжнж та тынг ужззау. Нафи райгуырд хохы, йж райгуыржн къуым Къуыдаргом лжууы йж цжстыты раз Мжнж куыд фыссы йж цардвжндаджы тыххжй:
Къуыдаргом у иу ком, жмж дзы цжуы дыууж доны - Джоджора жмж Гърамула. Ацы дыууж доны былтыл цы аджм цжры, уыдон сты Къуыдаргом. Нж хъжуы сжрмж ис иу рагъ - Фжлмжн рагъ, жмж уый цъуппмж куы 'ссжуай, ужд уырдыгжй зыны жнжхъжн ком, цыджридджр хъжутж сты, - иууылджр. Ком у, худ ужлгоммж куы сфжлдахай, уый хуызжн. У хъарм, ис дзы бирж хъжд, уыгжрджнтж. Хъжутж бирж нж уыдысты - иу джс жмж 'ссждз, жнджр нж. жхсжз хъжуы дзы цжры Хуыгатж, дыуужйы та дзы цардысты Бестаутж. Джусойтж цжрынц жртж раны: Цъоны, махмж Ногхъжуы жмж Стырмжсыгы. Уым цы стыр мжсыг ис, уый Джусойты у.
-2-
Къуыдаргомы жз хорз зыдтон. Уым гжнжн нж уыд, жмж хор исчи адава. Куырой-иу хъжубжстжй джрддзжф уыди жмж-иу уыд хуымжтжджы жхгжд, цжмжй йжм фос ма бацжуой, фжлж аджймаг бацыдаид кждджридджр. Уыд нжм ахжм лжгтж жмж-иу стур адавтой - фыр кжнж дыгжрдыг. Фжлж хор - никуы.
Хойраг табуйаг уыд. Хойрагмж кастысты куыд Хуыцауы радтинагмж. жз жй хъуыды кжнын, къжбжр-иу зжхмж куы ахауд, ужд-иу жй мж мад систа, йж сжрыл-иу жй асжрфта, стжй йын аба кодта жмж йж жрывжрдта фынгыл. Аргъжутты джр бирж ржтты ис хойраджы кады кой. Хойраг алцыджр бассжтдзжн, зжгъгж. Хорз ма мжм уый касти Къуыдаргомы жмж дзы цыфжнды хъуыддаг джр жнж тугкалджй скъуыддзаг кодта. Хылтж-иу уыд,
кжй зжгъын жй хъжуы, фжлж жз мжхи куы базыдтон, хъжуы, фжлж жз мжхи куы базыдтон, уымжй фжстжмж нжм лжгмард никуы уыди.
Махмж уыд джргъжй-джргъмж холлагдон. Йж фарсмж стыр хъждтж, ужлейж амад, цжмжй сыл баджн уа. Уым бадтысты хъжуы хистжртж. Фжсивжд та, хъждты раз цы дуртж уыд, уыдоныл. Ныхасы дзырд цыд хъжуыл, Ирыстоны зжххыл, жгас дунейы цы хабжрттж цжуы, уыдоныл. Ног хабар-иу фыццаг ныхасы фехъуыстой аджм.
13 SHAPE \* MERGEFORMAT 1415
Хуымжтжджы аджм уыдысты мж мад жмж мж фыд.. Мж фыд уыд фыццаг дунеон хжсты ветеран. Уыдис ын жртж Георгийы дзуары (георгиевский крест). Мж мад та уыд Хуыгиан - хуымжтжджы зжххкусжджы чызг. Фыссын-кжсын нж зыдта. Кжсын жй жз сахуыр кодтон. Кждджр
-3-
фжрынчын жмж уыд ам, горжты, мжнмж. Иу бон мын афтж: «Лжппу, дж чингуытжй ма мын иу радт». - «жмж, - зжгъын, кжсын куы нж зоныс». - жмж мж сахуыр кжн». жз газеттжй стыр дамгъжтж ралыг кодтон жмж йж ахуыр кжнын райдыдтон. Иу мжймж сахуыр. Стжй мжм мж фыд хыл кодта, чингуыты, дам, нынныхсы жмж хждзары митж баззайынц жнжконджй.
Мах бирж зжнжг уыдыстжм. Мж фжстж райгуырд авд чызджы. жз хынджылжг фжкжнын, зжгъгж, жфсадмж куы нж алыгъдаин, ужд мын мж къах ралыг кодтаиккой. Афтж-иу дзырдтой: йж фжс-тж, дам, чызджытж кжмжн гуыры, уы-мжн, дам, жвзжр къах ис, лыггжнинаг. Стжй цалынмж жфсаджй цыдтжн, уждмж ме фсымжр Таймураз райгуырд. (Нафийы жфсымжр - поэт Хаджеты Таймураз .
Мж фыд мыл хъжр джр никуы фжкодта. Фжлж-иу мжм йж цжстытж куы фжхъулон кодта, ужд-иу мжм дзурын нал хъуыд. Зыдтон жй, цы ис гжнжн, жмж цы нж ис аразжн. Фжлж мж мж мад, кжй зжгъын жй хъжуы ржвдыдта. Хаттжй-хатт-иу мж нжмгж джр фжкодта, фжлж-иу мжнмж худжг каст. Дж мады цжф дын куыд хъуамж фжрисса?.. Мж фыд амыдта иу хъуыддаг: исты дын куы цума кжной, ужд зивжг ма кжн. Цыфжнды цума джр ужд. Кжд жй дж бон саразын нжу, уждджр жй бафжлвар саразын.
Скъоламж ржстжгжй разджр бацыдтжн. Махмж уыдис дыуужуатон райдиан скъола. Иу уаты дзы ахуыр кодтой фыццаг жмж дыккаг кълас, иннжйы та жртыккаг жмж цыппжржм. Фыццаг къласмж ахуыргжнжгжй жрбарвыстой бынтон жвзонг чызджы. Цжргж та кодта махмж. Ме 'мбжлттж
иууылджр скъоламж бацыдысты жмж ма кжимж хъазыдаин, уый мын нал уыд. Иунжгжй-иу куы сфжлмжцыдтжн, ужд-иу скъоламж бацыдтжн жмж-иу рудзынджы бын сбадтжн. Рудзынг гом уыд жмж-иу цы ахуыр кодтой, уымж хъуыстон. Иухатт уырыссаг жмдзжвгж ахуыр кодтой. Жз дзырдтжй иу джр нж бамбжрстон, фжлж сж бахъуыды кодтон. Сывжллжтты улжфынмж куы рауагътой, ужд хъазыдыстжм жмж сын жй радзырдтон. Уыдон жй ахуыр-гжнжгжн аппжлыдысты жмж мж уый скъоламж бакодта. Афтж райдыдта мж ахуыр. Ногдзинад-иу тагъд бахъуыды кодтон жмж ужд ахуыр кжнын жнцон у.
Фжлж уыцы аз бирж нж фжцахуыр кодтам. Февралы нж жнжхъжн хъжужй зжй фжласта. Сждж аджймагжй фылджр дзы бабын.
-4-
Фыдыбжстжйы хжст куы райдыдта, ужд Нафийыл цыд жхсжрджс азы, скъола уыцы аз фжци жмж йын закъонмж гжсгж жфсадмж цжуыны афон нжма уыд. Афтж рауад жмж иунжг фырт ужвгжйж йын жфсадмж цжугж рауад.
«1941 азы Къуыдары скъолайы уыд фыццаг рауагъд»- фыссы йж мысинжгты Нафи... Нж къласы фжсивжд уыдысты тынг хжлар жмж нж бафжндыд къам сисын. Къуаисайы къамисжг нж уыд жмж ацыдыстжм Дзаумж. Ацыдыстжм къахжй, фжндаг та у 35 километры. жхсжвы жрлжууыдыстжм хжстжджытжм жмж райсомжй къам исынмж районы центрмж бацыдыстжм. Районы уыд репродуктор жмж йж алыварс аджм жмбырд кодтой. Бацыдыстжм мах джр жмж фехъуыстам Молотовы раныхас, хжст кжй райдыдта, уый фждыл. Мах къласы уыдыстжм 18 лжппуйж жмж загътам, зжгъгж, жмбырджй хжстмж ацжужм. Афтж нжм каст, Советон Цждис хжст дыууж мжймж рамбулдзжн жмж дзы мах нал фжуыдзжн. Нж къласы мжнжй кжстжр ничи уыд. Хистжр та уыд 1905 азы гуырд. Ужды ржстжджы жххжст ахуыр чи нж фжци, уыдон джр-иу астжуккаг скъоламж жрбацыдысты. Йж кармж гжсгж чи бжззыд, уыдон акодтой фронтмж, биржтж дзы сж цард джр радтой...
Жз бацыдтжн жфсжддон камисариатмж жмж мж уырдыгжй фжсырдтой, зжгъгж, ды ма нын нж фаг кодтай, жнжуый джр нж сжрыл куырой зилы. Ужд алыгътжн Цжгат Ирмж, уым мж фыды фсымжржн институтмж бацжуыны фсон саразын код-тон гжххжт, 1923 аз гуырд кжй джн жмж афтжмжй ацыдтжн жфсадмж. Фжлж хжстмж нж бахаудтжн. Бацыдтжн тжх-джыты ахуырдонмж, уым фжцахуыр кодтон, фыццаг Цжгат Кавказы, стжй Тамбовы. Ахуыр нж кодтой штурмгжнжг хждтжхжг ИЛ-2 йыл тжхын. Фжлж цалынмж ахуырдон фжджн, уждмж хжст джр йж кжронмж бахжццж.
·
-5-
Сфжлдыстад.
13 SHAPE \* MERGEFORMAT 1415 13 SHAPE \* MERGEFORMAT 1415
Мж фыццаг жмдзжвгжтж ныффыстон 7-жм къласы куы ахуыр кодтон, ужд. Уыцы ржстжджы нж къласы фжсивжд се гас джр фыстой жмдзжвгжтж. Иухатт сж агурын, зжгъгж, кжм сты ме 'мкъласонтж жмж мын чиджр афтж, ужртж, дам, сын ирон жвзаджы ахуыргжнжг Сланты Граф жмдзжвгжтж фыссын амоны. Бацыдтжн жмж, жцжгджр, фыссынц. Нж кълас жгасжй джр дзжбжх ахуыр кодтой, жмж ма куыд рабжржг, афтжмжй жмдзжвгжтж джр фыстой иууылджр, мжн йедджмж. Ужд фыццаг хатт федтон, жмдзжвгжтж куыд фыссынц, уый. Ахуыргжнжг сын амыдта жмдзжвгж фыссыны закъжттж. Цы у рифмж, цахжм хъуамж уа жмдзжвгжйы цыд. Ужджй фжстжмж байдыдтон цымыдис кжнын жмж ныффыстон мж фыццаг жмдзжвгжтж джр. Уый размж фыстон жрмжст гыццыл радзырдтж.
Жз литературон факультеты никуы ахуыр кодтон. Жфсаджй куы рцыдтжн, ужд, 1945 азы декабры ныммыхуыр кодтон мж фыццаг жмдзжвгж. Каст фжджн Цхинвалы педагогон институты историон факультет.
Ленинграды джр ахуыр кодтон Пушкины хждзары (Пушкинский дом) аспирантуржйы. Тынг бирж мын радта Ленинграды ахуыр. Пушкины хждзары уыдис тынг хорз зонадон скъола, куыстой дзы литературжйы историйы стырджр специалисттж. Зонадон советы уыд жхсжз академикы.
- 6-
Сж алыварс та уыд бирж курдиатджын фжсивжд. Зжгъжм, зжронд уырыссаг литературжйы хайады куыста Дмитрий Лихачев.
13 SHAPE \* MERGEFORMAT 1415
Фысджытж аржх фждзурынц: «Мж ахуыргжнжг литературжйы у уыцы классик, уыцы поэт». Мжнмж гжсгж, аджймаг алкжмжй джр исы зонындзинждтж - хорзтжй джр жмж жвзжртжй джр. Куыд фыссын хъжуы,
уый ничи зоны. Генион уацмысты автортжн джр тынг зын вжййы сжхи фжлтжрддзинад сфжлхат кжнын. Алы хатт джр, ног уацмыс фысгжйж, фыссжг жвзары «сфжлдыстадон тухжнтж», уырыссагау «муки творчества» кжй фжхонынц, уымжн жмж йж сжржй бжлвырд ничи зоны, куыд хъжуы фыссын. Мжнмж афтж кжсы, жмж литературжйы джсныты цыфжнды фжкжсай, уждджр зын базонжн у, куыд хъжуы фыссын. Фжлж нж бон у, ахжм бжрзонд цжвиттонтж нж хъуыдыйы даргжйж, бамбарын, фыссын куыд нж хъжуы, уый.
Ирон поэт жмж фысджытжй тынг уарзын Къоста жмж Секъайы. Диссаг у, Секъамж цас зонд ис, йж хъуыдытж куыд ужржх сты, йж фантазии та куыд рог у. Афтжмжй уый нжджр хорз ахуырдзинад райста, нжджр йж уацмыстж фыссгжйж жвжлмон цард кодта. Жз тынг уарзтон Лермонтовы, стжй бауарзтон Пушкины. Пушкин-реалист у жцжг гени жмж йын йе скъола хъуамж «каст фжуа» алы жцжг фыссжг джр.
- Куы мын уаид гжнжн, ужд тынг кжй уарзын, ахжм генион фысджытжй искжимж сжмбжлин, мжхи йын базонын кжнин жмж йын
-7-
мж уацмыстжй исты фенын кжнин. Поэт куы уаид, ужд ын фенын кжнин ме мдзжвгжтжй иу-дыууж, прозж фыссжгжн та фенын кжнин роман «Сырдоны цжссыгтж»-йы дыккаг хай. Уый нырма мыхуыры нж рацыд. жвжццжгжн ма уый тыххжй джр у мж зжрджйжн тынг зынаргъ. Нырма мж нж «ахицжн» ис.
Цы литературон хъайтарты сныв кодтон мж уацмысты, уыдонжй мж зжрджйжн иууыл жввахсджр, фылджр фыджбон жмж зжрджйы хъуыдытж бавжрдтон Сырдоны. Зынаргъ мын у Уырызмжг - уацау «Аджймаджы мж-лжт»-ы хъайтар. жмж ма мж зжрдыл кждджридджр лжууы зжронд ус - уацау «Урс-урсид миты» архайжг. Тынг ын тжригъжд кжнын. жвжццжгжн, алкжмжн джр бжстыл йж ныййаржг маджй адджынджр жмж хуызджр аджймаг нжй. Мах стыр лжгтж свжййжм, дунейыл фжзилжм, фжлж ужд-джр нж маджлтжй хуызджр аджймжгтыл нж фембжлжм.
Ирыстоны кжцыфжнды къуымы жрмжст номжй джр кжй зонынц, уыцы дзырддзжугж аджмы ржнхъы Нафи ахсы сжрмагонд бынат. Йж арф зонындзинждтж, йж сфжлдыстаджй уый ссардта ирон жмж ужржсейаг чиныгкжсджыты зжрдж, йж уацау «Аджймаджы мжлжт»(уырыссаг жвзагмж тжлмацй-» Возвращение Урузмага») хуымжтжджы нж райста журнал «Дружба народов»-ы жрвылазон литературон преми. Хорз жй зонынц фжсаржнты джр, у литературон критикты дунейон ассоциацийы ужнг, йж центр –Париж. Фыссжджы райдайжн поэтикон фжлтжржнтж хауынц скъолайы азтжм, ужд, 1940 азы, ахуырдзау сабиты сфжлдыстадон олимпиаджйы бацахста фыццаг бынат. Хжсты фжстж йж жмдзжвгжт хицжн жмбырдгонджй рацыдысты 1949 азы – «Салдаты зжрдж».
Зжрджйы ныхас», «Лирикж», «Жз райгуырдтжн хохы», «Зын кары»; Поэмж «Ирыстоны сагъжстж» нывжст у генион Къостайы хъысмжтыл, ис дзы арф хъуыдытж нывгжнжджы национ жмж историон минжварады фждыл. Поэмж «Нырыккон сагъжстж» фыст у иу
-8-
аджймаджы культы трагикон фжстиуджытыл. Авторы ног сфжлдыстадон жнтыст систы лирикон жмбырдгжндтж «Жнжном чиныг» жмж «Сабыр ныхжстж». Сж сжйраг нысаниужг – национ уиджгтж, къонайы тафсы нысаниужг. Поэтикон хатдзжгты чиныг- афтж рахонжн ис Нафийы «Изжры рухс». Жмдзжвгжты циклтж «Жгъуыссжг жхсжвты чиныг», «Зжры бонты катай». 50-жм азты кжрон фыссжг йе ргом азжхта прозжмж. Ивгъуыды темж ахсджиаг бынат бацахста йе сфжлдыстады. 1965 азы фжзынд «Фыджлты туг»- фыццаг ирон историон роман. 1970 азы – уацау «цардивжны», «Дыууадджс цжфы иу цжфы хуызжн»,1978 азы рацыд роман «Сырдоны цжссыгтж». 60-70-жм азты рацыд йж уацауты чиныг «Аджймаджы мжлжт» роман «Залты мит».
Критикон …рм…г.
Й… роман «Фыд…лты туг «фыст у Хуссар Ирыстоны Чеселтгомы ад…мы цардыл.Архайд ц…уы нуд…с…м …нусы райдианы.У…р…сеим… баиуы цауыл х…ххон ад…м тынг раз…нгард…й с…мб…лдысты.уырныдта с…, с… царды ф…тк хуызд…рм… к…й раивдз…н, уырысы паддзахы администрации с… …лд…ртты фыдмит…й к…й бахиздз…н-фыд…нхъ…л фесты.Гуырдзиаг …лд…ртт…н ныр уырыссаг джебогъы ф…рцы ф…ци ирон «абырджыты « бас…ттын.1830 у…лдай фыд…взар…нт… бац…тт… кодта Иры ад…м…н.У…д й… ц…гат …м… хуссар иур…ст…джы …рвыст …рцыдысты …фх…р…н экспедицит…:Хъобангомм…-ин…лар Абхазов, Челелтгомм…- ин…лар Ренненкампф.Ирон ад…м…н с… тых …м… с… ныфс , се хсар …м… л…гдзинад уыдысты с… хъахъхъ…н…г.
Хуссар Ирыстоны ацы аз нысангонд жрцыд зындгонд поэт, ахуыргонд, жхсжнадон архайжг Джусойты Нафийы азыл , уый тыххжй указ бафыста республикжйы президент Тыбылты Леонид, хъусын кжнынц Хуссар Ирыстоны президенты жмж хицауады пресс-службжйж. Хждбар паддзахады разамонжг ацы уынаффж рахаста, Джусойты Нафи ирон литературжмж жмж наукжмж стыр жвжржн кжй бахаста, уый тыххжй.
Куырыхон аджймаг жмж дзырдджсны абон джр у хъазуатон зиууон ирон литературж жмж культуржйы. Уый абон джр цырагъ дары канд Хуссар Ирыстоны фжсивжды фжндагмж нж, фжлж Цжгат Ирыстонмж джр. Кжд ыл нжуждз азы сжххжст, уждджр йж зонд жмж йж хъару жрттивынц стъалыйау.
-10-
Литер…тур…:
1.„ххуысг…н…н …рм…г ирон литер…тур…йы урокт…м.Уалыты Т. Солтанты Дж., Дз…уджыхъ…у, 2015 аз.
2. Жз райгуырдтжн хохы, [Цхинвал], 1960;
3.Хъазиты Мелитон.»Фыд…лты ф…дта агург…й…» ж.» Мах дуг» №7, 2011 аз.
4.Джусойты Нафи. Роман»Фыд…лты туг».ф.78-82
5.„рм…г газет «Р…стдзинад»-…й, журнал «Фидиу…г»-…й Къамт…, мысин…гт…, раных…ст….
6.Джыккайты Ш. Нафи-публицист, т…лмацг…н…г, драматург. Критикон уацты …мбырдгонд.
7.Джусойты Нафи.газет»Р…стдзинад».„рм…г «М… цардв…ндаг»,2011 аз.
8.Проект «Чиныг» Равдыст 7.Джусойты Нафийы чиныг» Сырдоны ц…ссыгта», 2015 аз.