МР «Тес-Хем кожууннуӊ» өөредилге эргелели
МБХНӨАЧ Кызыл-Чыраа НӨШ
Муниципалдыг чаданыӊ өөредилге албан черлериниӊ
1-4 класстарныӊ өөреникчилериниӊ
эртем-практиктиг конференциязы
«Эртемче баштайгы базымнар»
«Мээӊ суурумнуң төөгүлүг кижилери»
Секция «Төрээн черим»
Кызыл – Чыраа НӨ школазының
4-кү клазының өөреникчизи Очур Аян.
Удуртукчузу: дээди категорияның эге класс
башкызы Эрендей Х.И.
Ак – Эрик – 2015г.
Допчулалы
Киирилде………………………………………………….2
Кол кезээ:
Дөнчүн Михаил Кумаевич:……………………………….4-5
1.Фронтучу кырган-ачаларның допчу намдары
2. Ада-чурттуӊ Улуг дайынының чылдары.
3. Тайбыӊ үеде ажыл-ижи. 4. Амгы үеде салгалдары.
Алдын-Херел Соян Минчимааевич:………………………5-6
1.Фронтучу кырган-ачаларның допчу намдары
2. Ада-чурттуӊ Улуг дайынының чылдары.
3. Тайбыӊ үеде ажыл-ижи. 4. Амгы үеде салгалдары.
Чооду Күрседи Байырович:………………………………..6-7
1.Фронтучу кырган-ачаларның допчу намдары
2. Ада-чурттуӊ Улуг дайынының чылдары.
3. Тайбыӊ үеде ажыл-ижи. 4. Амгы үеде салгалдары.
III. Түңнели…………………………………………………….7
IV. Ажыглаан литературазы……………………………………8
V. Капсырылга…………………………………………………9
Киирилде
Куш уязынга ынак,
Кижи чуртунга ынак.
(Үлегер домак)
Мен, төрээн суурум дугайын ханы билип алыскааш, эштерим-биле кады бириг класстан сонуургап эгелээн бис. Баштай кижи бүрүзү чурттап турар кудумчуларын бөлүктежип алгаш, шинчилеп, айтырып тургаш проект кылган бис. Дараазында презентацияны бараалгадыйн.
Тес-Хем кожуун төрээн Тывавыстың мурнуу талазында чыдар. Ооң улуг хеми - Тес-Хем. Бистиң кожуунувус 7 суурлуг. Мээң суурум, Ак-Эрик, ооң эриинде турар. Тес-Хемни кежир көвүрүг. Тес – Хемниӊ эриинде турар Ак-Эрик суур 1949 чылда үндезилеттинген. Сумуда 1041 чурттакчы бар. Өг - бүлелер саны 241. Кудумчуларныӊ аттарын, Ада-Чурттуӊ Улуг дайыныныӊ киржикчилери, чаӊгыс чер-чурттугларывыс, фронтучуларга тураскаадып адаан. Чүге оларның аттары-биле адаанын истеп тып, төлевилел камгалаан бис.
Ажылдыӊ кол сорулгазы:
Ада-чурттуӊ улуг дайынының чылдарында эки турачы фронтучу, кырган-ачаларывыстың намдарын шинчилээр.
Ажылдың ужур-дузазы:
Ада-чурттуӊ Улуг дайынының чылдары.
Эки турачы фронтучу, кырган-ачаларывыстың тайбыӊ үеде ажыл-ижи.
Даап бадаашкын (гипотеза):
Бистиң чаңгыс чер чурттугларывыстың, амы-тынын хармананмайн , дайзын-биле тулчуп чорааны, маадырлыг чоруу, биске үлегер чижек болур.
II.Кол кезээ:
Дөнчүн Михаил Кумаевичиниӊ допчу намдары
Михаил Дөнчүн-1922чылда Тес-Хем кожууннуӊ Кызыл-Чыраага төрүттүнген. Соян Кумааныӊ беш ажы-төлүнүӊ ийи оглунуӊ бичези.
1939 чылда, Тыва Арат Республикага ийи чыл иштинде шериг херээн эрттирген. Дөнчүн Михаил Кумаевичи дөрт ажы-төлдүг. Өөнун ишти Серен Мыштылаевна дайынчыныӊ быжыг чөлеӊнгиижи,бүзүрелдиг дузалакчызы.
Ада-чурттуӊ улуг дайынныныӊ чылдары.
Дөнчүн Михаил Кумаевич,1942 чылда, чээрби бир харлыг тургаш, Ада-чурттуӊ улуг дайынынче, эш-өөру-биле эки туразында чораан.
Ковров хоорайга түр өөредилгени эрткеш, Ровно хоорайже чорупканнар. Дубно адаанга Сурмичи cуурга кадыг -дошкун тулчуушкун үезинде балыглаткан. Ровно госпиталынга эмнедип турда ,немецтерниӊ октаан бомбаларындан база катап балыглаткан.
1944 чылда Төрээн Тывазынче чанып келген. Ада-чурттуӊ дайыны орденниӊ I- II-ги чергези-биле, ТАР-ныӊ «Куш-ажыл» орденнери-биле шаӊнаткан. «Михаил» деп атты дайынга тывыскан.
Баштайгы ады Соян Дөнчүн Кумаевич дээр чораан. Ол 1945 чылда Ада-чурттуӊ улуг дайынындан чанып келген.
Тайбыӊ үеде ажыл-ижи.
1951 -1982 чылдарда күрүнениӊ малын малдап чораан.
Михаил Дөнчүн – ховар мергежилдиӊ кижизи. Ол дайындан ээп келгеш, хүндүлүг дыштанылгаже үнгү чедирмалчыннап, теве малдап келген. Бо ажылга Дөнчүн Михаил барык чээрби ийи чыл ажылдаан . Дайынга эрес-маадырлыг тура-соруун Михаил Дөнчүн тайбыӊ үеде кагбаан. Ол мурнакчы тевежилерниӊ санынга кирип, «Кызыгаар» совхозтуӊ ажыл-ишчилерниӊ хүндүзүн чаалап алган.
Амгы үеде салгалдары
Дөнчүн Михаил Кумаевич дөрт ажы-төлдүг. Ажы-төлүнүӊ ажы-төлү - ачылары- он.
Ажы-төлүнүӊ төлдери – ичилери- сес. Олар шупту Тываныӊ янзы-бүрү булуӊнарында ажылдап, чурттап чоруурлар.
Бистиӊ кудумчувусту 1990 чылда, эки турачывыстыӊ, Дөнчүн Михаил Кумаевичиниӊ ады-биле адаан.
Амгы үеде Дөнчүн Михаил аттыг кудумчу:Өреге саны – 11.Улуг кижилер – 60.Өөреникчилер – 52.
Алдын-Херел Соян Минчимааевичиниң допчу намдары
Алдын-Херел Соян – 1919 чылдың январь 1-де, Эрзин кожууннуң Төре-Хөлге төрүттүнген. Мал өстуруп чораан.
1942 чылда, чээрби үш харлыг тургаш, Ада-чурттуӊ улуг дайынынче эки туразы-биле чораан. Ол 1945 чылда Ада-чурттуӊ улуг дайынындан чедип келген. Алдын-Херел Соян Минчимааевич беш ажы-төлдүг. Өөнун ишти Санчымаа Дөңгүр-ооловна дайынчыныӊ быжыг чөлеӊнгиижи, бүзүрелдиг дузалакчызы.
Ада-чурттуӊ улуг дайынныныӊ чылдары.
1942 чылда фронтуже эки турачы эштери-биле аъттанган. Ада-чурттуӊ дайыны орденниӊ I- II-ги чергези-биле шаңнаткан.
Тиилелгениң 10, 20,30,40,50 чылдарының байырлыг медальдарының эдилекчизи.
Күш-ажылдың хоочуну, хөй санныг Хүндүлүг бижиктерни алган.
Тайбыӊ үеде ажыл-ижи.
Дайын соонда малчыннап чораан, суму даргалап, сүт-бараан фермазынга бригадирлеп ажылдап чорааш хүндүлүг дыштанылгаже үнген.
Амгы үеде салгалдары
Алдын-Херел Соян Минчимааевич алды ажы-төлдүг. Ажы-төлүнүӊ ажы-төлү - ачылары- 22.
Ажы-төлүнүӊ төлдери – ичилери- 36. Олар шупту Тываныӊ янзы-бүрү булуӊнарында ажылдап, чурттап чоруурлар.
Бистиӊ кудумчувусту 1990 чылда, эки турачывыстыӊ ады-биле адаан.
Амгы үеде Алдын-Херел Соян аттыг кудумчу:
Өреге саны – 54 Ыттар - 30Улуг кижилер – 92 Кудук (нити) - 1Өөреникчилер – 42 Хуу кудук - 7Садикчилер – 17
Эмчилер – 3
Башкылар – 5
Хуу машина – 15
Инектер – 135
Чооду Күрседи Байыровичиниң допчу намдары
Чооду Күрседи – 1919 чылда төрүттүнген. Мал өстуруп чораан.
1939 чылдан Тываның араттың намының кежигүүнү.
Ада-чурттуӊ улуг дайыныныӊ чылдары.
Чооду Күрседи Байырович,1943 чылда, чээрби дөрт харлыг тургаш, Ада-чурттуӊ улуг дайынынче, эш-өөру-биле эки туразында чораан
Ровно болгаш Дубно дээш тулчуушкун үезинде көскү шылгараан.
Ада-чурттуӊ дайыны орденниӊ I- II-ги чергелери-биле шаңнаткан.
Тиилелгениң 10, 20,30,40,50,55 чылдарының байырлыг медальдарының эдилекчизи.
2000 чылда «Фронтовик 1941-1945» деп демдектиң эдилекчизи.
«Украинаны хостаанындан 50чыл» деп хөрек демдээ-биле шаңнаткан.
СССР-ниң чепсектиг күштериниң 60, 70 чыл болган байырлыг медальданы эдилээн.
Тайбыӊ үеде ажыл-ижи.
Дайын соонда келгеш колхоз, совхозка хойжулап чорааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген.
Амгы үеде салгалдары
Чооду Күрседи Байырович үш ажы-төлдүг. Ажы-төлүнүӊ ажы-төлү - ачылары- 9. Олар шупту Тываныӊ янзы-бүрү булуӊнарында ажылдап, чурттап чоруурлар.
Ажы-төлүнүӊ төлдери – ичилери- 23.
Бистиӊ кудумчувусту 1990 чылда, эки турачывыстыӊ, Дөнчүн Михаил Кумаевичиниӊ ады-биле адаан.
Амгы үеде Чооду Курседи аттыг кудумчу:Өреге саны – 78
Хуу машина – 22
Инектер – 283
Эмнелге – 1
Кудук – 1
Садыг – 1
Ада-чурттуӊ Улуг дайыныныӊ киржикчилеринге тураскаал.
Эки турачыларныӊ шаӊналдары.
Суурувуста, Тиилелгениң 70 чыл оюнга турасааткан, байырлыг парад.
Май 7-де, парадка, кызыгаар камгалакчылары аалдап келген.
Эки турачыларывыстың ажы-төлү, оларның уруглары чалаттырган.
Кызыгаар камгалакчылары-биле, ужуражылга үезинде.
Кызыгаар камгалакчылары өөредилге үезинде.
III.Түңнели.
Капсырылга1.
Айтырыг анкета:
Чүге бистиң кудумчуларывысты, Дөнчүн Михаил Кумаевич, Алдын-Херел Соян Минчимааевич, Чооду Күрседи Байыровичиниң аттары-биле адааныл?
Олар кымнарыл?
Оларның дугайында чүнү билир силер ?
Салгалдары бар бе?
Айтырыглар Фронтучулар Эки турачылар Дайынчылар
Чүге бистиң кудумчуларывысты, Дөнчүн Михаил Кумаевич,
Алдын-Херел Соян Минчимааевич,
Чооду Күрседи Байыровичиниң
аттары-биле адааныл? 38 Олар кымнарыл? 20 12 6
Оларның дугайында чүнү билир силер ? 31 6 1
Салгалдары бар бе? хөй бар
Келир үеде суурувус хөгжүүрүнге кылып чорудар ажылдарывыс:
Боттарывыс бажыӊнарывыс даштынга чараш ыяштарны тарыыр бис (ававыс, ачавыс-биле);
Кудумчувусту бокталдырбазын, кудумчувустуӊ чурттакчыларын-дан,чедип алыр бис;
Кудумчуда чурттап турар уруглар, оолдар найыралдыг ойнап-хөглээр бис.
Кырган ачаларывыстың тураскаалын кадагалап, ажаар бис.
Төрээн суурум, эргим черим,Төөгүге артып калыр.Төрел чонга дайынчылар,Тураскаал бооп чырып чоруур!
Тайбың делгерезин!
Кичээнгейиӊер дээш, четтирдим!!!
IV. Ажыглаан литературазы:
Презентацияда 2 класстыӊ өөреникчилери, башкызы
Эрендей Х.И.- биле тырттырган чуруктарын ажыглаан.
Суму чагыргазыныӊ чизезинден алган сан-чурагайлар ажыглаан.
Көдээ болгаш школа бибилиотекаларыныӊ номнарындан үзүндулер.
Эки турачылырныӊ өг-бүлелериниӊ хуу шыгжамырларандан чуруктар, допчу намдар.
Приложенные файлы
