Министерство образования, науки и молодежной политики Забайкальского края
Отдел образования муниципального района
«Дульдургинский район»
МОУ «Таптанайская средняя общеобразовательная школа
имени П.А.Бадмаева»
Буряад хэлэнэй
ш__лбэрин__д
(Багшын суглуулбаринуудhаа
hурагшадай хэрэглэхэ согсолбори)
2007- 2010
Рецензентн__д:
М.В.Батуева, хэлэ бэшэгэй таkагые даагша, Агын тойрогой социальна талын ажалшадай мэргэжэлээ дээшэл__лгын методист
Ж.Т.Тумунов, ЗабГГПУ-гай профессор, педагогикын эрдэмэй доктор
Цынгуева Д.Д., дээдэ категориин буряад хэлэнэй багша, культурологиин эрдэмэй кандидат
Харюусалгата редакторнууд:
Ц.Ж.Цыренова, буряад хэлэнэй багша, РФ-ын арадай гэгээрэлэй отличник
Б-С.Ц.Цыденов, дээдэ категориин буряад хэлэнэй ба литературын багша
Буряад хэлээр, г_рэнэй шалгалтада бэлдэлгээр, олон янзын ш__лбэрин__дые хэхэдээ мэдэсэ, шадабари абаха, шалгаха талада хэрэглэхэ заабаринууд.
Х_ндэтэ н_хэд!
Буряад хэлэн манай тон ехэ баялиг гээшэ. Буряад хэлэндээ дурлал х_гж™™хын т_л™™ бидэнэр нарин нягтаар т_рэл хэлэн дээрээ уншажа, бэшэжэ шадаха, hайнаар найруулжа ба зохеожо hураха болонобди. Тэрэнэй т_л™™ _гын удха, байгуулга, бии бололго hайн мэдэхэ ёhотойбди. Тиимэhээ ш__лбэрин__дые мэдэхэ, з_б™™р д__ргэхэ шухала.
jурагшад фонетическэ (1), _гын б_ридэл™™р - фонемнэ (2), лексическэ (3), морфологическа (4) ба синтаксическа (5) ш__лбэрин__дые д__ргэжэ hурадаг. Тэдэ 5-дахи класста фонетикэ шудалжа байха _ед™™ фонетическэ ш__лбэри дээрэ шангахан х_дэлдэг юм, _гын б_ридэл™™р ба лексическэ ш__лбэрин__д удаа дараалан хэгдэдэг бшуу. Хэлэлгын хубинудые _зэхэд™™ 6-дахи болон 7-дохи классуудта морфологическа ш__лбэрин__д дэлгэрэнгыгээр хэгдэдэг гээшэ. Мэд__лэлн__дые хараха, дабтаха зуураа 8-дахи ба 9-дэхи классуудта синтаксическа ш__лбэрин__д хэгдэдэгынь эли. Эдэ б_гэдые бултыень hурагшад kайнаар мэдэбэл, даабаринуудаа х_сэд лэ шадабаритайгаар хэхэ гэжэ найдамаар байна. ЕГЭ-эйн т_хэл™™р х_дэлжэ байдаг шабинартамнай ехэ туkатай байха ха юм. Тэрээнhээ гадна hурагшадай т_рэлхи буряад хэлээрээ г_рэнэйнг™™ шалгалтада бэлдэхэдэ болон м_рыс™™н__дтэ, олимпиадануудта бэлдэхэ _ед™™ энэ методическэ пособи хэрэглэбэл тон лэ туhатай байхань дамжагг_й.
Пособи дээрэ х_дэлэгшэ, Цыренова Ц.Ж. буряад хэлэнэй багша, «Саханай» гэhэн литературна б_лгэмэй х_тэлбэрилэгшэ энэ ажалаа Табтаанайн дунда hургуулиин 100 жэлэй ойдо зорюулба. jуража ябаhан _хиб__дтээ, суг х_дэлжэ байhан багшанартаа ажалдань амжалта, ажабайдалдань hайниие, бэедэнь энхэ эл__рые х_сэн, т_рэлхи буряад хэлэеэ нангинаар сахин абажа ябая гэжэ уряална.
Урин kайхан буряад хэлээрээ
Урин з™™лэхэн™™р хэлэжэ kураял,
Уг изагуураа, удха заяагаа
Улам сэгнэжэ _ргэн ябаял!
«Сахижа ябая» Э. Манзаров
Юумэнэй нэрын бии бололго
Буряад хэлэндэ юумэнэй нэрэ 4 аргаар бии болоно
1. Фонетическэ арга - _гэн__дые абяагаарнь хубилгажа,
шэнэ юумэнэй нэрэн__дые гаргалга:
улад (олон зон) – улас (арадшалhан г_рэн),
hонин (шэнэ мэдээсэл) – сонин (хэблэлэй мэдээсэл, газетэ),
урадхал (уhанай урадхал) – урасхал (политическэ урасхал) г.м.
2. Лексическэ арга – _гэн__дые удхаарнь хубилгажа, шэнэ
юумэнэй нэрэн__дые бии болголго:
т_р__лэгшэ (причасти: урилдаанда т_р__лэгшэ морин);
т_р__лэгшэ (юумэнэй нэрэ. Жэшээнь: колхозой т_р__лэгшэ);
дулаан (тэмдэгэй нэрэ. Жэшээнь: дулаан _дэр);
дулаан (юумэнэй нэрэ, жэшээнь: ехэ нялд гэhэн дулаан,
м_н™™дэр дулаа _г™™).
Морфологическа арга – _гэн__дтэ тусхай суфффикснуудые нэмэжэ, ондоо удха оруулан, шэнэ юумэнэй нэрэн__дые гаргалга:
бари – барилга, адууун – адуушан, залуу – залуушуул,
эреэн – Эреэгшэн, нэмэ – нэмэлтэ г.м.
Синтаксическа арга – _гэн__дэй хоорондохи харилсаан, нэмэлгын, эхирлэлгын, тодорхойлолгын, хуряамжалгын г.м. аргануудаар шэнэ юумэнэй нэрэн__дые гаргалга:
Фото-саарhан, уржадэр, _хэр мал, _хэр нюдэн, хубсаhа хунар, БГУ, РФ г.м.
Юумэнэй нэрэн__д ехэнхидээ морфологическа болон синтаксическа аргануудаар гарадаг, фонетическэ ба лексическэ аргаар бии болоhон юумэнэй нэрэн__д _с™™н юм.
Фонетическэ ш__лбэриин алгоритм:
1. Тон т_р__н _гын _е ологты;
2. Аялган абяанай тоогоор _е шалгагты;
3. Аялган абяанууд: эрэ. Эмэ, эрсэ, т_ргэн,
удаан, дифтонг;
4. Хашалган: хонгео ба б_дэхи, эхир г_,
бэшэ г_, хатуу ба з™™лэн;
5. ^зэг ба абяанай тоо ологты.
Бэшэмэлээр:
1. Наран – 2_е, 2 аялг, 5 абяан, 3хаш., 5 _зэг.
Н - ( н ( - хаш., хонгео, хатуу, эхир бэшэ;
а - ( а ( - аялг., т_ргэн, эрэ;
р - ( р ( - хаш., хонгео, хатуу, эхир бэшэ;
а - ( а ( - аялг., т_ргэн, эрэ;
н - ( н ( - хаш., хонгео, хатуу, эхир бэшэ;
2. Юhэн – 4 _зэг, 5 абяан, 2 аялг., 2хаш.,2 _е
Ю - (й ,( - хаш., хонгео, з™™лэн, эхир бэшэ;
( _ ( - аялг., т_ргэн, эмэ;
h - ( h ( - хаш., б_дэхи, хатуу, эхир бэшэ;
э - ( э( - аялг., т_ргэн, эмэ;
н - ( н ( - хаш., хонгео, хатуу, эхир бэшэ;
Сээжээр:
Юkэн гэжэ _гэ соо хоёр _е: ю-kэн. Аялган абяанууд:
Ю (й ,( - хаш., хонгео, з™™лэн, эхир бэшэ;
( _ ( - аялг., т_ргэн, эмэ;
э - ( э( - аялг., т_ргэн, эмэ;
Хашалган абяанууд:
h - ( h ( - хаш., б_дэхи, хатуу, эхир бэшэ, «kэ» _зэг™™р тэмдэглэгдэнхэй;
н - ( н ( - хаш., хонгео, хатуу, эхир бэшэ, «эн» _зэг™™р тэмдэглэгдэнхэй.
Юkэн гэжэ _гэ соо хамта 4 _зэг, 5 абяан, 2 хаш, 2 аялг, 2 _е.
Тест «Фонетикэ»
Хэлэлгын абяанууд тухай hургаалые гэнэ.
а) фонетикэ;
б) фонологи;
в) морфологи.
2. Хэлэлгэ юунhээ б_ридэнэб?
а) _зэг__дhээ;
б) _гэн__дhээ;
в) абяануудhаа.
3. Хэлэлгын абяанууд бии болгодог.
а) холбуулалнуудые;
б) _гэн__дые;
в) мэд__лэлн__дые.
4. «Хараасгай» гэhэн _гэ хэды хашалган, хэды
аялган абяануудhаа б_ридэнэб?
а) 3 аялган,4 хашалган;
б) 4 аялган,4 хашалган;
в) 3 аялган, 5 хашалган;
5. «Еохор» гэhэн _гэ хэды абяанhаа б_ридэнэб?
а) 5 абяанhаа
б) 6 абяанhаа,
в) 4 абяанhаа
Даабари:
jурагшад, т_рэлхи буряад хэлэн дээрээ фонетическэ ш__лбэри
табаг, мяхан. х_хюутэйгээр гэhэн _гэн__дтэ хэгты.
1.Табаг - ? _зэг, ? абяан, ? аялг., ?хаш., ?_е
Т- ( т ( - хаш, б_дэхи, хатуу, эхир.
а - ( а ( - аялг, т_ргэн, эрэ.
б - ( б ( - хаш, хонг, хатуу, эхир.
а - ( а ( - аялг, т_ргэн, эрэ.
г - ( к ( - хаш, б_дэхи, хатуу, эхир.
2. мяхан - ?_зэг, ? абяан, ? аялг., ?хаш.,?_е
м - ( м ,( - хаш, хонгёо, з™™лэн, эхир бэшэ.
я – ( а ( - аялг, йотир, т_ргэн, эрэ.
х – ( х ( - хаш, хонгёо, хатуу, эхир бэшэ.
а – ( а ( - аялг, т_ргэн, эрэ.
н – ( н ( - хаш., хонгео, хатуу, эхир бэшэ
3. Х_хюутэйгээр- ?_зэг, ? абяан, ? аялг., ?хаш.,?_е
х- ( х ( - хаш, б_дэхи, хатуу, эхир бэшэ
_- ( _ ( - аялг., т_ргэн, эмэ;
х- ( х, ( - хаш, б_дэхи, з™™лэн, эхир бэшэ;
юу ( _- ( - аялг, удаан, эмэ.
т- ( т ( - хаш, хатуу, б_дэхи.
эй -( э ( - дифт, эмэ.
г- ( г ( - хаш, хатуу, хонгёо, эхир.
ээ- ( э- ( - аялг, удаан, эмэ.
р - ( р ( - хаш, хонгёо, хатуу, эхир бэшэ.
II. ^гын б_ридэл
^ндэhэн
суффикс
залгалтанууд
Частица
^гын анхан удхые даажа
ябаhан
^гын _ндэhэндэ
залгагдажа,
шэнэ _гэ
бии болгодог
хуби
^гын hуурида
залгагдажа,
тэрээндэ
нэмэри удха
оруулдаг г_, али мэд__лэл соохи
_гэн__дэй
хоорондохи
холбоо
харуулдаг хуби
^гын тон
h__лдэ
залгагдажа,
_гэдэнэмэри удха
оруулдаг
хуби
^гын _ндэhэ олохо алгоритм
1. ^гын удха элир__лхэ;
2. _ндэhыень олохо;
3. _гэ бии болгодог хубинуудыень илгаха;
4.т_рэл _гэн__дые hанажа,_ндэhыень шалгаха.
^гын хубилдаг хубииень залгалта гэдэг. Иимэн__д залгалтанууд байдаг:
- олоной тоогой;
- падежнэ;
- нюурта ба ™™ртэ хамаадалай;
- _йлэ _гын т_хэлн__дэй.
Суффикс. ^гын анхан ба гараhан hуури
^гын залгалтаг_й хубиие hуури гэдэг.
jуури
Анхан hуури Гараhан hуури
Ямаршье _гэh™™ гарааг_й, анханhаа тэрэ хэбээрээ ябаhан _гэн__дэй _ндэhэн hууриие анхан hуури гэдэг.
Жэшээнь: hура, яба, басаган, гэр, модон.
Бусад _ндэhэндэ залгалдажа, шэнэ т_рэл _гэн__дые бии болгодог хубиие суффикс гэдэг.
( Хэршэ-лээ, хэршэ-__л, хэршэ-мэг г.м. )
Гараhан hууритай т_рэл _гэн__дые бии болгоно.
^гэдэ шэнэ удха оруулдаг суфффикснууд
-шан,
-шон,
-шэн
мэргэжэл,
ажалаарнь,
х_н__дые,
нэрлэhэн
эмшэн,
хонишон,
ажалшан
-хан,
-хон,
-хэн
х™™рш™™hэн
х_б__хэн,
басагахан,
унагахан
-шуул,
-шууд
олон х_ниие
нэрлэhэн
залуушуул,
эдирш__д
-гшан,
-гшэн,
-гшон
амитадые
з_h™™рнь
нэрлэhэн
Харагшан,
Борогшон,
Эреэгшэн
Буряад хэлэндэ хэлэлгын хубинуудые
бии болгодог 170-аад суффикснууд байха юм:
Юумэнэй
нэрэ
зуу гаран
-шан,-тан,-гшан,-дал, -аан,-л, -са,-лта,-уур,
-ри, -лан,
Тэмдэгэй
нэрэ
гуша гаран
-та,-ша,-лиг,-уу,-__,
-ма,-хай,-гар,-мээр,
.
Наречиии:
арбаад
-са,-саа,
^йлэ _гэ:
хори гаран
-на,-ла,-ша,-рха,-лса,
-шала,-да,-са,-ра,-жа,
-га,
Суффикснууд залгалтануудhаа ямар илгаатайб гэхэдэ:
суффикснууд нэнэ удхатай бэеэ дааhан _гэн__дые бии болгоно: тугал, тугалшан, тугалхан;
залгалтанууд шэнэ _гэн__дые бии болгоног_й, гансал тэдээндэ багахан нэмэри удха оруулна. Жэшээнь: тугал, тугалнууд, тугалаймнай, тугалшни, тугалынь.
ll. Yгын б_ридэл™™р ш__лбэри
1. Тон т_р__н _гын hууриие залгалтануудhаань илгаха.
2. Удаань _гын _ндэhэ олохо.
3. j__лээрнь суффикс болон залгалтануудыень олохо.
Сээжээр Бэшэмэлээр
1. _гын _ндэhэн
2. _гын hуури
3. суффикс
·
4. залгалта
5. частица
Жэшээ: тарималайшье
_ндэhэн - тари
hуури - таримал
суффикс - мал
залгалта - ай
частица - шье
тари мал ай шье
Yгын б_ридэл™™р ш__лбэри хэе
1. Адушанайшье
_ндэhэн - адуу(н)
hуури - адуушан
суффикс - шан
залгалта - ай
частица - шье
адуу шан ай шье
2. таряашадыемнайшье
_ндэhэн - таряа(н)
hуури - таряаша(д)
суффикс - шан
залгалта - д(олоной тоогой),
- ые (_йлын падежэй),
- мнай (нюурта хамаадалай),
частица - шье (™™рсэг_йн частица)
таряа ша д ые мнай шье
lll. Лексикэ
Хэлэн тухай эрдэмэй энэ kалбарида буряад хэлэнэй _гын баялиг шэнжэлдэг. Манай хэлэн _гэн__дkээ б_ридэнэ. ^гэн__д айхабтар олон ба элдэб янзын удхатай байдаг. Эрдэмтэд _гэн__дэй удхыень ном соо тайлбарилан хэлэдэг. Тиимэ ном словарь гэдэг. Хэлэнэй б_хы _гэн__дыень хамта дээрээ лексикэ гэжэ нэрлэдэг.
Лексикэ гэжэ греческэ лексис («_гэ») гэkэн _гэ гарана.
Бидэ энэ _гэ ород хэлэнkээ дамжуулан абаабди. Ородууд француз
хэлэнkээ дамжуулан абаа.
Буряад хэлэнэй лексикэ хэды _гэk™™ б_ридэнэб?
1951 ондо словарь соо 25 мянган _гэн__д _гтэkэн юм.
1973 ондо словарь соо 44 мянга тухай _гэн__д ороkон байна. 2009 ондо Сергей Матвеевич Бабушкин буряад-ород
ба ород-буряад 2 б_лэгk™™ б_ридэkэн словарь гаргаа. Теэд словарь соо б_хы _гэ ороо гэжэ хэлэхэ аргаг_й.
^гын удха
Хажууур - _бkэ, таряа сабшаха гэkэн ута модон эшэтэй годогор, хутага шэнгеэр хэkэн ажахын зэбсэг.
Хуkан - сагаан _йkэтэй, набшаkата модон.
Лексическэ ш__лбэри хэхэ гурим
1. ^ндэkэн буряад г_, абтаkан г_, али буряадшалkан _гэ г_?
2. Ниитэ хэрэглэгдэдэг _гэ г_, али тусхайта _гэ г_?
3.Ганса удхатай _гэ г_, али олон удхатай _гэ г_?
4. ^гын удха тайлбарилха.
Лексическэ ш__лбэри хэхэ жэшээн__д
Намар-_ндэhэн буряад _гэ, ниитэ хэрэглэгдэдэг, ганса удхатай _гэ, жэлэй д_рбэн сагай зуниие hэлгэн ерэдэг саг.
Урмаахи – тусхай хэрэглэгдэдэг, баруун буряадай нютаг _гэ, сээжэ бэедээ _мдэдэг б_д хубсаhан.
Бууза - ниитэ хэрэглэгдэдэг, хитад хэлэнhээ абтаhан _гэ, ганса удхатай _гэ,
™™хэнтэй холижо, татаhан мяханда hонгино, дабhа болон элдэб нэмэлтэ оруулжа, талхан соо ореогоод, жэгн__р соо хэжэ, уурал дээрэ болгоhон хоол.
Компьютер - ниитэ хэрэглэгдэдэг, абтаhан _гэ, ганса удхатай _гэ, hуралсалда ехэ хэрэгтэй, оньhо ехэтэй электротехникэ, дэлхэй дээрэ ябадаг юм.
Тайшаа- - ниитэ хэрэглэгдэдэг, т__хын историзмуудта хабаатай _гэ, нэгэ удхатай, нютагай ноен гэhэн _гэ.
Энжэ - _ндэhэн буряад _гэ, ниитэ хэрэглэгдэдэг, _нинh™™ м_н™™ болотор хэрэглэгдэдэг _гэ,ганса удхатай _гэ, басагаа хадамда х_ргэхэд™™ энжэ _неэ тугалтайнь, мал _гэдэг байhан гээшэ.
Тулга гал - _ндэhэн буряад _гэ, ниитэ хэрэглэгдэдэг, хуушарhан _гэ, ганса удхатай, пеэшэн-плитка гэhэн _гэ.
Халаха - _ндэhэн буряад _гэ, ниитэ хэрэглэгдэдэг, олон удхатай _гэ:1) шатаха , 2) халааkа халаха, 3) kэлгэхэ гэhэн _гэ.
j_дэнтэ- _ндэhэн буряад _гэ, тусхай хэрэглэгдэдэг, ганса удхатай _гэ, нютагай нэрэ, k_дэн гэжэ _бkэнэй нэрэkээ гараkан.
lV. Морфологи
Yгын удха болон т_хэл™™р™™ хубилха hургаалые морфологи гэнэ.
Таряа- ша-д-ые-мнай-шье
М_н™™нэй буряад хэлэндэ бэеэ дааhан хэлэлгын хубинуудай юумэнэй нэрэ, тэмдэгэй нэрэ, тоогой нэрэ, т_л™нэй нэрые нэрэ _гэн__д гэдэг.
Глагол (_йлэ _гэ) наречи (дайбар _гэ) хоерые _йлэ _гэн__д гэжэ хэлсэдэг.
Морфологи
Yгэ гаргалга
Yгын б_ридэл
Хэлэлгын хубинууд
Хэлэлгын хубинууд
(части речи)
Бэеэ дааhан
Туhалагша
Тусхай
Юумэнэй нэрэ Дахуул _гэ междомети
Тэмдэгэй нэрэ Частица Абяа дууряа-
Тоогой нэрэ Союз hан _гэн__д
Т_л™™нэй нэрэ модальна
Наречи _гэн__д
Глагол
Юумэнэй нэрын морфологическа ш__лбэри
Хэлэлгын хуби: Юумэнэй нэрэ
Морфологическа шэнжэн__д:
Анхан т_хэл.
Тусхайта г_, али юрын.
Х_н г_, али х_н бэшэ.
Падеж.
Нэгэнэй г_, али олоной тоо.
Хамаадал (нюурта, ™™ртэ).
Мэд__лэл соохи синтаксическа __ргэ.
Жэшээ: Энэл мореороо омогорхоноб даа
Мореороо – юум.н., анх.h.-морин, х_н бэшэ, юрын, зб.п., нэг.тоо, ™™р. х., мэд.соо-нэмэлтэ.
Юумэнэй нэрэн__дые т__жэ
морфологическа ш__лбэри:
Партизанска отрядай сэрэгшэдтэй хамтаран, дайсадай ара талада дайлалдажа ябаhан Бадма Жабоной отрядай сэрэгшэд Брянскын ой х_бшэ соохи х__тэрэй нэгэ айлда дулаасахаяа оробод.
Морфологическа ш__лбэри:
Отрядай - юум.н., анх. h.- отряд, юрын, х_н бэшэ, нэг..тоо, х.п., мэд.соо- нэмэлтэ.
Сэрэгшэдтэй - юум.н., анх. h.- сэрэг, юрын, х_н, ол. тоо, хм.п.., мэд.соо-нэмэлтэ.
Дайсадай - юум.н., анх. h.-дайн, юрын, х_н, ол.тоо, х.п., мэд.соо- нэмэлтэ.
Талада - юум.н., анх. h.- тала, юрын, х_н бэшэ, нэг..тоо, з.п., мэд.соо-нэмэлтэ.
Бадма Жабоной - юум.н., анх. h.- Бадма Жабон , тусхайта, х_н, нэг.тоо, х.п.., мэд.соо-нэмэлтэ.
Сэрэгшэд- юум.н., анх.h.- сэрэг, юрын, х_н, ол.тоо, н.п.., мэд.соо-нэрл__лэгшэ.
Брянскын- юум.н., анх. h.- Брянск , тусхайта, х_н бэшэ, нэг.тоо, х.п., мэд.соо-нэмэлтэ.
Ой х_бшэ (соохи) - юум.н., анх.h.- ой х_бшэ, юрын, х_н бэшэ, нэг.тоо, х.п.., мэд.соо- ушарлагша.
Х__тэрэй- юум.н., анх.h.-х__тэр , юрын, х_н бэшэ, нэг..тоо, х.п., мэд.соо- нэмэлтэ.
Айлда- юум.н., анх. h.- айл, юрын, х_н бэшэ, нэг..тоо, з.п., мэд.соо- нэмэлтэ.
Хамаанай падежэй залгалта з_б хэрэглэлгэ
Залгал-
та
Хэдыдэ
хэрэглэхэб?
Жэшээ
-н
дифтонгын удаа
дэлхэй н,
ахай н,
малгай н
-ай,
-ой,
эй
хатуу хашалганай
удаа
газар-ай.
орон-ой,
бэлэг-эй,
-гай,
-гой,
-гэй
удаан аялганай удаа
алдуу-гай,
бороо-гой,
kэрээ-гэй
-ын
т_ргэн э
аялганай удаа
ээрэлг(э)-ын
эрь(е)-ын
-иин
т_ргэн и
аялганай удаа
эрх(и)-иин,
сабх(и)-иин
Тэмдэгэй нэрын морфологическа ш__лбэри
Хэлэлгын хуби: Тэмдэгэй нэрэ
Морфологическа шэнжэн__д:
Анхан kуури.
Анхан г_, али гараkан тэмдэгэй нэрэ.
Шанарта (качественные) г_, али б_ридэлтэ (относительные) г_.
Падеж
·* Нэгэнэй г_, али олоной тоо.
Хамаадал (нюурта, ™™ртэ).
Мэд__лэл соохи синтаксическа __ргэнь ехэнхидээ элирхэйлэгшэ.
Жэшээ:
Улаабтарыень- тэмд.н.,анх.h.- улаан,гараkан, шанарта, сасуулkан зэргэ,нэг..тоо, _.п., мэд.соо-элирхэйлэгшэ
Тэмдэгэй нэрэ:
шанарта: _ргэн, гашуун, сэбэр, гол, хурдан, шанга, яяр,урин , арюун,б_леэн, сэсэн, шуран, тэнюун, нарин, халуун, аймхай, х_йтэн, х_нгэн, шэнгэн, зохид,
б_ридэлтэ: гэрэлтэ, мойkолиг, суутай, сухалтай,
з_дэрэнги, шадамар, kайрхуу, административна, редакционна, стрелково, аоеннэ, лексическэ, экономическа, юридическэ, морфологическа, синтаксическа, системнэ, бэерх__,
Тэмдэгэй нэрэн__дэй шанарай зэргэн__д
1. Юрэнхы зэргэ: х_хэ, сагаан, т_ргэн, бэрхэ, ..
2. Сасуулkан зэргэ (сравнительная степень): : х_хэбтэр,
сагаабтар, т_ргэншэг, бэрхэшэг, .
3. ^л__лkэн зэргэ (превосходная степень): х_б х_хэ,
саб сагаан, шаб шара, хаб хара,
Тоогой нэрын морфологическа ш__лбэри
Хэлэлгын хуби: Тоогой нэрэ
Морфологическа шэнжэн__д:
Анхан kуури.
^ндэhэн буряад тоо г_, али абтаkан
Юрын г_, али б_ридэлтэ г_.
Падеж
·* Нэгэнэй г_, али олоной тоо.
Хамаадал (нюурта, ™™ртэ).
Мэд__лэл соохи синтаксическа __ргэнь ехэнхэдээ элирхэйлэгшэ (ушарлагша, нэмэлтэ, нэрл__лэгшэ, хэлэгшэ) байжа болохо.
Жэшээ:
Табада наран гарадаг. (ушарлагша)
Юhэдэхиk™™ kураарай. (нэмэлтэ)
Табан таба – хорин таба. (нэрл__лэгшэ, хэлэгшэ.)
Тоогой нэрэ
Юрын Б_ридэлтэ
- гурба - хоёр мянга арбан хоёр
- ерэ - нэгэ мянга таби
- сая - хорин найма..
Тоогой нэрэ т_хэл™™р™™:
тоолоkон, дугаарлаkан, баглуулkан, суглуулkан
Хэды? Хэдэн? Хэдыдэхи? Хэдыгээд? Хэдыл__лэн?
Хэды шэнээн? Хэдыл__лээ?
Т_л™™нэй нэрын морфологическа ш__лбэри
Хэлэлгын хуби: Т_л™™нэй нэрэ
Морфологическа шэнжэн__д:
Анхан kуури.
Анхан г_, али гараkан
Нюурай, зааkан, асууkан, хамталkан,тодо бэшэ г_, али илгаkан г_.
Падеж
·* Нэгэнэй г_, али олоной тоо.
Хамаадал (нюурта, ™™ртэ).
Мэд__лэл соохи синтаксическа __ргэ.
Жэшээ:
Бултандамнай - т_л.н.,анх.h.- булта,гараkан, хамталkан, ол.тоо, з.п.,нюурта хамаадал, мэд.соо-нэмэлтэ
Т_л™™нэй нэрэн__дэй 1-дэхи нюурта хамаадал
Падеж
Нэгэнэй тоо
Олоной ТОО
Н.п.
ши-мни
ши-мнай
та-мни
та-мнай
Х.п.
шинии-мни
шинии-мнай
танай-мни
танай-мнай
З.п.
шамда-мни
шамда-мнай
танда-мни
танда-мнай
^.п.
шамайе-мни
шамайе-мнай
таниие-мни
таниие-мнай
Зб.п.
шамаар-ни
шамаар-най
танаар-ни
танаар-най
Хм.п.
шамтай-мни
шамтай-мнай
тантай-мни
тантай-мнай
Г.п.
шамkаа-мни
шамkаа-мнай
танkаа-мни
танkаа-мнай
Т_л™™нэй нэрэн__дэй 2-дохи нюурта хамаадал
Падеж
Нэгэнэй тоо
Олоной ТОО
Н.п.
би-шни
би-тнай
бидэ-шни
бидэ-тнай
Х.п.
минии-шни
минии-тнай
бидэнэй-шни
бидэнэй-тнай
З.п.
намда-шни
намда-тнай
бидэндэ-шни
бидэндэ-тнай
^.п.
намайе-шни
намайе-тнай
бидэниие-шни
бидэниие-тнай
Зб.п.
намаар-шни
намаар-тнай
бидэнээр-шни
бидэнээр-тнай
Хм.п.
намтай-шни
намтай-тнай
бидэнтэй-шни
бидэнтэй-тнай
Г.п.
намkаа-шни
намkаа-тнай
бидэнkээ-шни
бидэнkээ-тнай
Т_л™™нэй нэрэн__дэй 3-дахи нюурта хамаадал
Падеж
Нэгэнэй тоо
Олоной ТОо
Н.п.
Би-нь
Ши-нь
Бидэ-нь
Та-нь
Х.п.
Минии-нь
Шинии-нь
Бидэнэй-нь
Танай-нь
З.п.
Намда-нь
Шамда-нь
Бидэн-дэнь
Танда-нь
^.п.
Намайе-нь
Шамайе-нь
Бидэниие-нь
таниие-нь
Зб.п.
Намаар-нь
Шамаар-нь
Бидэнээр-нь
танаар-нь
Хм.п.
намтай-нь
шамтай-нь
бидэнтэй-нь
тантай-нь
Г.п.
намkаа-нь
шамkаа-нь
бидэнkээ-нь
танkаа-нь
Т_л™™нэй нэрэн__дэй 1-дэхи нюурта
™™ртэ хамаадалай жэшээн___д
Падеж
Нэгэнэй
тоо
Олоной ТОО
Н.п
би
ман
бидэ-нь
х.п.
минии-нгээ
манай-нгаа
бидэнэй-нь
з.п.
нам-даа
ман-даа
бидэндэ-нь
_.п.
намай-гаа
ман-аа
бидэниие-нь
зб.п.
намаа-раа
манаар-аа
бидэнээр-нь
хм.п.
намта-яа
манта-яа
бидэнтэй-нь
г.п.
намkаа-н
манkаа-н
бидэнkээ-нь
Т_л™™нэй нэрэн__дэй 2-дохи нюурта
™™ртэ хамаадалай жэшээн___д
Падеж
Нэгэнэй
тоо
Олоной ТОО
Н.п
ши
та
таанар-нь
х.п.
шинии-нгээ
танай-нгаа
таанарай-нгаа
з.п.
шамд-аа
танд-аа
таанар-таа
_.п.
намай-гаа
ман-аа
таанар-аа
зб.п.
намаа-раа
манаараа-раа
таанараа-раа
хм.п.
намта-яа
манта-яа
таанарта-яа
г.п.
намkаа-н
манkаа-н
таанарkаа-нь
Т_л™™нэй нэрэн__дэй 3-дахи нюурта
™™ртэ хамаадалай жэшээн___д
Падеж
Нэгэнэй тоо
Олоной ТОО
Н.п
тэрэ-нь
тэдэ-нь
х.п.
тэрэ(э)нэй-нгээ
тэдэ(э)нэй-нгээ
з.п.
тэрээнд-ээ
тэдээнд-ээ
_.п.
тэрээн-ээ
тэдэ(э)н -ээ
зб.п.
тэрээнээр-ээ
тэдэ(э)нээр-ээ
хм.п.
тэрээнтэ-еэ
тэдэ(э)нтэ-еэ
г.п.
тэрэ(э)нkээ-н
тэдэ(э)нkээ-н
Наречиин морфологическа ш__лбэри
Хэлэлгын хуби: Наречи (дайбар _гэ)
Морфологическа шэнжэн__д:
Анхан kуури.
Анхан г_, али гараkан наречи г_
Илгарал (байрын, сагай, зорилгын, аргын, хэмжээнэй, зэргын наречи г_).
Мэд__лэл соохи синтаксическа __ргэнь-ушарлагша
(хэлэгшэ заримдаа).
Жэшээ:
Саагуур _хиб__д шууялдана. (ушарлагша).
^_лэнэй саагуур самолет ниидэнэ. (Ушарлагшын б_ридэлдэ ороно.)
Наран шангаар шарана. (ушарлагша)
Хэрбээ наречинууд тусхай асуудалда харюусажа, бэеэ даажа мэд__лэлэй гэш__д болодог kаань, дахуул _гэн__д тусхай асуудалда харюусажа, бэеэ даажа мэд__лэлэй гэш__д боложо шадахаг_й, дахаад ябаkан _гынг™™ б_ридэлдэ ородог.
Наречи
·йлэ, шанар тодорхойлдог, хубилдагг_й _гэн__дые наречи гэдэг.
Наречинууд хаана? хэзээ? хэр зэргэ? юундэ? яажа? г.м. асууудалнуудта харюусадаг.
Жэшээ: Тээсгэн (хэзээ?) kур харбаан боложо, угаа (хэр зэргэ?) гол найр хараалби. Манай колхозойхин ехэ мэргэнээр (ямараар?) харбажа, бидэ зорюута (юундэ?) шадахысаа (яахысаа? )
баярлаа kэмди.
Наречи м_н наречиеэ тодорхойлжо болодог: Тэрэ горхон эгээл _бдэгс™™ болодог юм.
Зарим ушарта наречи глаголkоо гараkан юумэнэй нэрэ тодорхойлдог: Тэkэ биса сохилго.
Наречинуудай илгарал
Наречинууд удха шанараараа иимэн__д илгаралда хубаардаг.
Илгаралнууд
Асуудалнуудынь
Жэшээн__д
1.
·йлын аргын наречин__д
Яажа? Хайшан гэжэ?
Ямараар?
ш__д, гэнтэ, саб,халба, арай гэжэ, мулта
2. Сагай наречин__д
Хэзээ? хэдыдэ? Хэды
соо? Хэзээнэй?
м_н™™, тугаар, тээсгэн, _сэгэлдэр, м_н™™дэр, хожом
3. Байрын наречин__д
Хаана?хайшаа?хаагуур?
Хаанаkаа?
урдуур, урда, хойно, доро,
баруун тээ, баруулжаа, урагшаа, дээрэ
4. Зэргын наречин__д
Хэр зэргэ?
Али зэргээр?
тон. угаа, эгээ, маша, б_ри , халта, улам, биса , тэkэ, улам б_ри
5. Хэмжээгэй наречин__д
Хэр зэргэ? Хэдысээ?
Яахысаа?
шадахысаа, _бдэгс™™, хоолойсоо, мэдэхысээ, бэлх__kэсээ
6.Зорилгын наречин__д
Юундэ? Яахадаа?
Зорлон, зорюута, миин
Глагол удхаараа
Ябана, ошоно, ерэнэ – _йлэ (действие),
Унтана, хэбтэнэ, kууна, – байдал (состояние),
Хэлэнэ, х™™рэнэ,шашана, – хэлэлгэ (речь),
Бодомжолго, ухаалдина, kанана,..- бодол (мысль),
Шуургална, аадарлана, бороожоно,- _зэгдэл (явление),
Х_хинэ, уйдана, баярлана,..-мэдэрэл (чувство).
Глагол т_хэл™™р™™
Хоердохи ганса нюурта хандаkан kууритай
(kуу, ошо, шагна).
Ганса причастинууд зохилдолоор болон хамаадалаар хубилдаг: бэшэдэгэй, бэшэдэгэймни г.м.
Глагол __ргээрээ
бэеэ даажа, мэд__лэл соо ямаршье гэш__ниинь боложо хэрэглэгдэдэг.
Глагол б_ридэл™™р™™
амяараа, суг гэжэ илгардаг. Амяараа глагол
нэгэ _гэk™™ б_ридэнэ. Сай бусална. Суг глагол
_гэk™™ б_ридэнэ. Сай бусалжа байна.
Асуудал: Юу хэнэб? Яанаб? Анхан kууринь: Яа?
Глаголой залог (маяг)
1.Бодото залог (суффиксг_й)
2.Хамтадхаkан залог (суффикс: - лса): харалса,
ошолсо,
3. Угталдуулkан залог (суффикс:- лда,-лдэ,..):
буляалда, ошолдо,
4. Х_леэгдэkэн залог (-гда,-гдэ,-гдо,..):сохигдо, баригда..
5. Идхаkан залог (-уула, -га,-го,-ха,хэ,..):уулга, х_ргэ, ер__лэ,уншуула, гомодхо,боолго,яаруула,оодоруула,..)
Глаголой гол
морфологическа ба синтаксическа __ргэ.
глаголой
т_хэл
юу тэмдэг-
лэдэг бэ?
яажа
хубилдаг
бэ?
жэшээ
синтак-
сическа
__ргэ
мэд__лkэн т_хэл
_йлэ
болоkон
саг
4
сагта
хубилдаг
ошоно,
ошобо,
ошоо,
ошохо
ехэнхидээ
хэлэгшэ
хандаkан
т_хэл
ямар нэгэн
нюурта
захиралта,
урилга,
гуйлга,
баалалта,
х_сэл г.м.
3
нюурта
ба
тоодо
ошоkуу
ошое,
ошыш,
ошыт,
ошоорой,
г.м.
ехэнхидээ
хэлэгшэ
причас-
тна т_хэл
_йлын,
шэнжын
хажуугаар
тэмдэгэй
нэрын
шэнжэ
тоодо
хубилдаг,
падеждэ
зохилдодог,
нюурта ба
™™ртэ
хамаададаг
ошодогууд,
ошоkондо,
ошохошни,
ошогшодоо
ехэнхидээ
хэлэгшэ,
элирхэй-
лэгшэ,
нэмэлтэ
деепри-
частна
т_хэл
гол _йлэдэ
нэмэри
_йлэ
тэмдэглэдэг,
д__рээг_й
_йлэ
харуулдаг
ошожо,
ошон,
ошомсоор,
г.м.
ехэнхидээ
хэлэгшын
б_ридэлдэ,
ушарлагшын
б_ридэлдэ
ородог.
Причастинуудай илгарал
№
^йлэ _гын
т_лэб__д
залгалта
жэшээ
1.
^нгэрkэн сагай
-kан,
-kон,
-kэн
бариkан,
ошоkон,
болиkон,
эсэkэн,
г.м.
2.
.^ни _нгэрkэн
сагай
-нхай,
-нхой,
-нхэй
хухаранхай ,
ошонхой, бэшэнхэй,
г.м.
3
Ерээд_й сагай
-ха,
-хо,
-хэ
шагнаха,
ошохо,
ерэхэ г.м.
4.
Дабтаkан
-даг
-дог
-дэг
бэшэдэг,
ошодог,
абадаг,
г.м.
5
Шэнжын
-гша,
-оошо,
-яаша,
-г™™шэ
абагша,
ошоошо,
баряаша,
г_йг™™шэ,
Деепричастинуудай илгарал
№
^йлэ _гын
т_лэб__д
асуудал
зал-
галта
жэшээ
1
холбоkон
яажа?
-жа
ошо-жо, ерэ-жэ
2
ниилэkэн
яан?
-н
ошо-н, ерэ-н
3
илгаkан
яагаад?
-аад,
-яад.
-гаад
яб-аад,
ош-оод,
бол-еод
4
_ргэлжэл__лkэн
яаkаар?
-kаар
ошо-kоор,
яба- kаар
ерэ-kээр
5
зорилгын
яахаяа?
-хаа,
-хаяа
яба-хаа,
ошо-хоео
6
болзоогой
яабал?
-бал
ерэ-бэл,
ошо-бол
7
уридшалkан
яамсаар?
-мсаар,
-халаар
ерэ-мсээр,
яба-халаар
8
хизаарлаkан
яатар?
-тар.
-тор,
-тэр
яба-тар,
ошо-тор,
ерэ-тэр
9
зуурандын
яангаа?
-нгаа,
-нгоо,
-нгээ
яба-нгаа,
ошо-нгоо,
ерэ-нгээ
10
шэлэkэн
яанхаар?
-нхаар
ошо-нхоор,
яба-нхаар,
ерэ-нхээр
Глаголой
морфологическа ш__лбэри
Хэлэлгын хуби: Глагол (^йлэ _гэ)
Морфологическа шэнжэн__д:
Анхан kуури.
Анхан г_, али гараkан
^йлэ _гын т_лэб__д
Глагол удхаараа
Глагол т_хэл™™р™™
Глагол б_ридэл™™р™™
Глаголой залог
Падеж
·* Нэгэнэй г_, али олоной тоо.
Хамаадал (нюурта, ™™ртэ).
Мэд__лэл соохи глаголой синтаксическа __ргэ.
Жэшээ: ^зэнэ – глагол, анх.k – _зэ, анхан, удхаараа –
_йлэ (действие), т_хэл™™р™™- мэд__лkэн т_лэб,
б_ридэл™™р™™ - амяараа глагол, бодото залог,
м_н™™ саг харуулна, н.тоо, мэд.соо – хэлэгшэ.
Оролдожо kурая – г лагол, анх.k – оролдожо kура, анхан, удхаараа - _йлэ (действие), т_хэл™™р™™- хандаkан т_лэб, б_ридэл™™р™™ - суг глагол, идхаkан залог,ерээд_й саг харуулна, ол.тоо, мэд.соо – б_ридэлтэ хэлэгшэ.
Бэшэдэг - гл., анх.k.-бэшэ, удх.- _йлэ (действие), дабтаkан причастна т_лэб, амяараа глагол, мэд.соо - хэлэгшэ.
Ябабал – гл., анх.k. – яба, деепричасти, болзоогой
т_лэб, мэд.соо – ушарлагшын б_ридэлдэ ородог.
5. Синтаксис
Мэд__лэл
Юрэ Асууkан Идхаkан х™™рэkэн (шангадхаkан)
Мэд__лэл
Юрын мэд__лэл Орео мэд__лэл
(простой): (сложно):
- нэгэ б_ридэлтэй - ниилэлдэkэн
- хоер б_ридэлтэй - дахалдаkан
- союзтай, союзг_й
Мэд__лэлн__д шангадхаkан ба шангадхааг_й байдаг
Мэд__лэлэй гэш__д
Шухала гэш__д Юрын гэш__д
- нэрл__лэгшэ - нэмэлтэ
- хэлэгшэ - элирхэйлэгшэ
- ушарлагша
Синтаксическа ш__лбэри
1. Юрын мэд__лэлн__дэй ш__лбэриин алгоритм:
· Энэ мэд___лэл хэлэгдэkэн зорилгоороо х™™рэkэн г_, али асууkан, идхаkан г_ гэжэ зааха.
· ^г__лбэреэрээ мэд__лэл шангадхаkан г_, али шангадхааг_й г_?
· Байгуулгаараа юрын (простой) г_, али орло (сложно) мэд__лэл г_?
· Тиигээд мэд__лэлэй нэрл__лэгшэ хэлэгшэ холрые оложо, нэгэ мэд__лэл б_ридэлтэй г_, али холр б_ридэлтэй г_ гэжэ хэлэхэ.
· Нэрл__лэгшын б_ридэлдэ _ш™™ ямар юрын гэш__д ороноб гэжэ зааха.
· Мэд__лэл хуряангы г_, али дэлгэрэнгы г_?
Жэшээн__д:
1. Хабар болобо. ( Х™™рэkэн, шангадхааг_й, юрын (простой), холр б_ридэлтэ, хуряангы мэд__лэл).
2. Дулаарба. (Х™™рэkэн, шангадхааг_й, юрын (простой), нэгэ б_ридэлтэ, хэлэгшэтэй, хуряангы мэд__лэл).
3. Шубууд дулаан оронkоо бусаба. ( Х™™рэkэн, шангадхааг_й, юрын (простой), холр б_ридэлтэ, дэлгэрэнгы мэд__лэл).
4. ^гл™™г__р эртэ. (Х™™рэkэн, шангадхааг_й, юрын (простой), нэгэ б_ридэлтэ, хуряангы мэд__лэл).
5. З_гын__д гэрэйнгээ __дэндэ нойроо kэргээжэ kуунад. (Х™™рэkэн, шангадхааг_й, юрын (простой), холр б_ридэлтэ, дэлгэрэнгы мэд__лэл)
6. Би хойноkоонь г_йхэм гээшэ г_? (Асууkан, шангадхааг_й, юрын (простой), холр б_ридэлтэ, дэлгэрэнгы мэд__лэл).
7. ^гы, ши kанаа сэдьхэлээ б_ зобо. (Идхаkан, шангадхааг_й, юрын (простой), холр б_ридэлтэ, дэлгэрэнгы мэд__лэл).
8. ^_, хамkалсыт, мулта k_рэбэл ! (Идхаkан, шангадхаkан, юрын (простой), нэгэ б_ридэлтэ, дэлгэрэнгы мэд__лэл).
Мэд__лэлэй гэш__дэй ш__лбэри
1. Нэрл__лэгшэнь ямар хэлэгын хубяар гарааб?
2. Хэлэгшэ юрын г_, али б_ридэмэл г_? Ямар хэлэлгын хубяар гарааб?
3. Элирхэйлэгшэ ямар хэлэлгын хубяар гарааб?
4. Нэмэлтэнь сэхэ г_, али косвенно г_, ямар хэлэгын хубяар гарааб?
5. Ямар ушарлагшаб, ямар хэлэгын хубяар гарааб?
Жэшээ:
Хэрмэн хушата ой соо байрладаг юм.
Хэрмэн - (Юун?) шух.гэш__н, нэрл., юум. н.,
байрладаг юм - (Яадаг бэ?) шух.гэш__н, хэлэгшэ, юрын, причасна т_хэл.
ой соо - ( хаана?) ушарлагша, юум.н.,
хушата - (ямар?) элирхэйлэгшэ, б_ридэлтэ тэмдэгэй нэрэ.
Орло мэд__лэлн__дэй ш__лбэри
1. Хэлэгдэkэн зорилгоороо ямар янзын мэд__лэл бэ?
2. Орло мэд__лэлэй хубинууд, тэдэнэй грамматическа kуури.
Жэшээ:
Сээжээр:
jалхин халта _леэнэ, абаахай саkанууд мушхараад унана.
Х™™рэkэн орло (сложно) мэд__лэл; хоер хубиkаа б_ридэнэ.
Нэгэдэхи хубинь грамматическа kуури - jалхин _леэнэ, хоердохи грамматическа kуури - саkанууд унана.
Бэшэмэлээр:
jалхин халта _леэнэ, абаахай саkанууд мушхараад унана
(х™™р., орло (сложно ) мэд.).
Ниилэлдэkэн орло (сложно) мэд__лэл
1. Шэн жэнь:
А) удхаараа адли эрхэтэй хэдэн бодол нэгэд__лэн тэмдэглэkэн;
Б) байгуулгаараа ниилэлд__лkэн союзуудай х_с™™р
холболдоkон;
в) хоер г_, али хэдэн юрын (простой) мэд__лэлн__дkээ б_ридэkэн.
2. Илгаань:
А) Холбоkон харилсаатай
тиихэдэ, тиимэkээ,
( ___________ ), тиигэжэ, тиигээд, ( ___________ );
тиин г.м.
Б) Илгаkан харилсаатай
г_ – али, нэгэ kаа,
( ___________ ), _гы kаа,нэгэ гэ- ( __________ ) ;
бэл - _гы гэбэл г.м.
В) З_рилдэkэн харилсаатай
харин, з_г™™р ,
( ___________ ), теэд, гэбэшье, ( ___________ ) .
тиигэбэшье г.м.
( ___________ ), аад, ( ____________ ).
Г) Залгаkан харилсаатай
( ___________ ) , м_н, баkа ( ____________ ) .
Ниилэлд__лkэн союзуудаар холбогдоkон хоер г_, али хэдэн юрын (простой) мэд__лэлн__дэй хабсаралые ниилэлдэkэн орео (сложно) мэд__лэл гэнэ.
Жэшээ:
1. М_н™™ kайнаар kурагты, тиигэбэл бэшэнтнай хуу k__лдэнь, хаkа соогоо ерэхэ. 2. Саkан орохонь ха г_, али hалхилаад сэлмэхэнь ха г_? 3. Орден намда оройдоошье хэрэгг_й, з_г™™р лаборатори ехэл хэрэгтэй даа. (П.Кюри).
4. ^сэгэлдэр ехэ б_рхэг _нж™™, баkа бага сага бороо ороо.
Дахалдаkан орео (сложно) мэд__лэл
1. Шэн жэнь:
А) удхаараа нэгэниинь н_г™™дэд™™ мэдэлтэй хэдэн бодол хамтаруулан тэмдэглэkэн;
Б) байгуулгаараа н_хэсэл мэд__лэлынь шухала мэд__лэлдээ дахалдуулkан союзуудай х_с™™р холболдоkон;
в) хоер г_, али хэдэн юрын (простой) мэд__лэлн__дkээ б_ридэkэн.
2. Байгуулгань:
Н_хэсэл союз г_, али шухала
мэд__лэл + союзна _гэ + мэд__лэл
3. Илгаань:
Тайлбарилkан Элирхэйлkэн Ушарлаkан
н_хэсэл мэд__лэл- н_хэсэл мэд__лэл- н_хэсэл мэд__лэл-
тэй дахалдаkан тэй дахалдаkан тэй дахалдаkан
орло (сложно) орло (сложно) орло (сложно)
мэд__лэл мэд__лэл мэд__лэл
Дахалдуулkан союзуудай х_с™™р холболдоkон хоер г_, али хэдэн юрын (простой) мэд__лэлн__дэй хабсаралые дахалдаkан орео (сложно) мэд__лэл гэнэ.
Жэшээ:
1. Харин хэн ажалда дуратайб(тайлбарилhан н_хэсэл мэд.), тэрэ хододоо х_хюутэй (шухала мэд__лэл). (В.Б.)
2. Эртэ намар болохог_й (элирхэйлhэн н_хэсэл мэд__лэл) гэkэн бодол ехэ энд__тэй байба (шухала мэд__лэл). (Ж.Т.)
3. Эндэ юушье хэжэ байхадамни минии хэрэг (ушарлаhан н_хэсэл мэд__лэл) гэkэнш__гээр, хэмkээ хэтэрэн шангарба.(шухала мэд__лэл). (Ц.Ж.)
Холбоо хэлэлгэ х_гж™™лгэ
Хэлэлгын стильнууд
Yгэ болон мэд__лэлн__дые шэлэжэ, з_б™™р
хэрэглэжэ бэшэхэ тухай kургуулиие стилистикэ гэдэг.
Хэлэлгын стильнууд
Яряанай
(разговорно)
Эрдэм-kуралсалай
(научно-популярна)
Ниитэ-толилолгын
(публицис
тическэ)
Уран-
зохеолой
(художест-веннэ)
Беседа-
х™™рэлд™™н
Статья
Очерк
Повесть-туужа
Диалог
Рассказ
статья
Роман
Легенда- _льгэр(эпос), домог т__хэ, (Былина-туужа)
Эссе
рассказ
Новелла
Очерк
стихотворени
Стихотворени
рассказ
Рецензи
доклад
Песня
Монолог
монографи
Гимн
Ода
Реферат
Гимн
Доклад
рассказ
Проект
поэмэ
Слайд темээр
Сказка
Электронно
учебник
Басня- _льгэр
(См. словарь)
Учебнэ
пособи
jуралсалда хэрэглэхэ ном
Документаль-
на кино
Документkээ
^ндэkэтэй
кино
Хэлэлгын стильнуудэй тайлбари
№
жанр
Тайлбаринь
(Ожеговай толиkоо)
1 Аряанай
х™™рэлд™™н-
беседа
Ярилдаан, _гэ андалдаан
диалог
Разговор между двумя лицами, обмен репликами
легенда- _льгэр, домог (Былина-туужа)
Предание, историческое повествование; (сказание)-домог-т__хэ
Рассказ
Малая форма этической прозы, повествовательное произведение
Монолог
Речь одного лица, обращение к слушателям или самому себе (монологич. речь)
2. Эрдэм-
kуралсалай
Реферат
Публичное изложение содержания книги, статьи, исследования, а также доклад с таким изложением.
Доклад
Публичное сообщение-развернутое изложение какой-нибудь темы.
Проект
Разработанный план, замысел чего-нибудь. (предварительный текст какого-документа)
Слайд темээр
Позитивное фотографическое изображение на прозрачном материале, предназначенное для демонсрации на экране с помощью проектора.
Электронно
учебник
Книга для обучения отдельному предмету, записанному на компьютере в электронном виде
Учебнэ
пособи
jуралсалда туkалха ном -
Пособие, помогающее в учлбе
Документаль-
на кино
Кино, основанное на документах, на фактах
Статья
научное публицистическое сочинение небольшого размера в сборнике, журнале или газете (Газетная статья, критическая статья ).
Рассказ
Малая форма этической прозы, повествовательное произведение
Эссе
Богонихон аад,
д__рэн удхатай kуралсалай философско зохёол болоно.
Очерк
поизведение, краткое описание жизненных событий обычно социально значимых.
Рецензи-рецензия
Небольшой критический отзыв компетентного человека
о написанной книге (программе, стих.,)
Монографи-монография
Научное исследование, книга, посвящееная одному вопросу, одной теме.
3. Ниитэ-толилолгын
Очерк-очерк
Небольшое литературное поизведение, краткое описание жизненных событий обычно социально значимых.
статья
научное публицистическое сочинение небольшого размера в сборнике, журнале или газете (Газетная статья, критическая статья ).
рассказ
Малая форма этической прозы, повествовательное произведение
стихотворени
Небольшое поэтическое произведение в стихах
доклад
Публичное сообщение-развернутое изложение какой-нибудь темы.
Гимн
Торжественная песня, принятая как символ государственного или социального единства. (госуд., студенческии гимн)
4. Уран-
зохеолой
Повесть-туужа-
Повествование;
повесть;
исторический рассказ
Роман-роман
Роман повестьkоо хоёр дахин хэмж__рээрээ ехэ байдаг.
Стихотворение-
ш_лэг
Небольшое поэтическое произведение в стихах
Песня- дуун
Хоолойгоороо аянгалан абяалха
Ода
Торжественное стихотворение, посвященное какому-нибудь историческому событию или герою.
Гимн
Торжественная песня, принятая как символ государственного или социального единства. (госуд., студенческии гимн)
рассказ
Малая форма этической прозы, повествовательное произведение
Поэмэ-поэма
Ш_лэглэмэл зохёол , хэмж__рээрээ ехэ, х_нэй досоохи дайдал, сэдьхэл, мэдэрэл, шэнжэ шарай г_нзэгыг™™р харуулагданхай байдаг юм.
Сказка - _льгэр, Басня-басни домог
(сказание)-домог-т__хэ
·льгэр-
Арадай дундаkаа гараkан баатарнууд, тэдэнэй габьяа ехэтэ ябадал тухай х™™рэkэн, хэмжээгээрээ ехэ, ш_лэглэжэ зохёогдоkон аман зохёол
Очерк-очерк
Небольшое литературное поизведение, краткое описание жизненных событий обычно социально значимых.
Т_гэсхэл
М_н™™нэй хорин нэгэдэхи зуун жэлэй т_ргэн сагта тааруугаар, _хиб__дэй kонирхол татаха, буряад хэлэндээ,
буряад _гэд™™ дурлал т_р__лхэ шэнэ ёkын kуралсалай пособииин согсологдон м_ндэлkэндэ баяртайб. 5-9-дэхи классуудта буряад хэлэ _зэхэ программын ёkоор, хоердохи _еын стандартда туkалхынь тула зохёогдоkон энэ ном багшын х_дэлмэридэ тон туkатай, ёkотой нэмэри материал болохо гэжэ этигэнэбди.Г_рэнэй аттестацида бэлэдхэхэ _едэ хэрэглэбэл, тэдэнэй саг алмаха юм гэжэ kанагдана. jурагшын стол дээрэ ходо байха бэзэ гэхээр. Энэ ном шэнэ т_хэлэй г_рэнэй шалгалтада бэлдэхэдэ ехэ
н_л™™тэй болоно. Иимэхэн темээр номхон гарааг_й байжа болоо. Тиимэkээ сагай эрхээр заkабаринууд дайралдажа магадг_й. Багшанар ™™рынг™™ _зэмж™™р дутуу дундыень заkан, бэлэдхэл мэдээсэдээ тааруулан, з_б™™р хэрэглэжэ шадаха бэзэ гэжэ найдагдана. М_н ™™рынг™™ kанамжа нэмэбэл kайн ааб даа, асуудал гарабалнь харюу _гэ бэшэkэн бэшэг__дые х_леэн байхаб гээд мэд__лэе. Тиибэшье х_дэлжэ ябаkан багшанарта, kурагшадта ехэ х_нгэлэлтэ, баяр асархань дамжагг_й.Буряад хэлэеэ х_гж™™лгэдэ ехэ __ргэ д__ргэжэ байkан дунда, дээдэ kургуулиин багшанарта, оюутадта энэ ном з_б™™р, _ргэн™™р хэрэглэжэ, ажалай амжалта илалта х_сэнэб!
Уран туужа хэшээлн__днай
Уулын сэбэр аршаан болон
·хиб__дтэ туkатай байха болтогой!
Омог дорюун бодолнууднай
Ошо гэрэл сасаруулан
Одо заяаемнай мандуулха болтогой!
Уужам энэ дэлхэй дээрэ
Ута наkа наkалжа,
Удаан жаргал эдлэхэ болтогойбди!
Ууган буряад араднай
Урма баяртай
·ндэр арад г__лэхэ болтогой!
Арадаймнай баатар х_б__д
Аша _рэ элбэгтэй
Алдар солоёо дээшэнь _ргэхэ болтогой!
Аажам Ага нютагнай
Арадаа ударидагшадаараа омгорхон
Амгалан тайбан kууха болтогой!
Цыпелма Цыренова.
Дондок Ульзытуев
«Буряад хэлэн»
Байгалай уkандал арюун тунгалаг,
Басаганай миkэрkэндэл урин налгай
Буряад хэлэмнай.
Эртын манандал _нжэгэн сагаан лэ,
Эхын альгандал энэрхы дулаан лэ
Буряад хэлэмнай.
Н. Дамдинов
«Т_рэл хэлэн, т_рэkэн дайда»
Т_рэл хэлэн, т_рэkэн дайда хоёроо
Т_би дээг__р хаанаш яба – мартахаг_йш.
Энэ хэлэн дээрэ эжыгээ нэрлээш ™™р™™,
Энэ дайдаар н.сэгэгн х_л™™р™™ г_йг™™ш.ъ
М. Чойбонов
«Буряад хэлэмнай»
Булагай тунгалаг аршаан мэтэ
Бурьялан байг лэ буряад хэлэмнай.
Буурал эсэгын м_нхэ захяадал
Б_хэжэжэ байг лэ буряад хэлэмнай.
Э.Манзаров
«Сахижа ябая»
Урин kайхан буряад хэлээрээ
Урин з™™лэхэн™™р хэлэжэ kураял,
Уг изагуураа, удха заяагаа
Улам сэгнэжэ _ргэн ябаял!
Хэрэглэгдэhэн литература:
1. Д.Д.Доржиев, Р.Ц.Санжимитыпова «Буряад хэлэн», 8-9кл.,
Улаан-Удэ, 1993 он.
2. Д.Д. Доржиев «М_н™™нэй буряад хэлэн»,Синтаксис.
Улаан-Удэ. 2005 он.
3. Д.Д. Доржиев «М_н™™нэй буряад хэлэн», Морфологи.
Улаан-Удэ. 2004 он.
4. О.Ш.Цыремпилова , Ц.С. Жанчипова «Буряад хэлэн», 6-7кл,
Улаан-Удэ. 2007 он.
5. Ц.С. Жанчипова О.Ш.Цыремпилова «Буряад хэлэн», 5 кл,
Улаан-Удэ. 2006он.
6. Ц.Ц.Цыдыпов «Буряад хэлэн» 5-9 кл.. Улаан-Удэ.2006 он.
7. С.М. Бабушкин «Толи. Буряад-ород. Ород-буряад.» Улаан-Удэ.2008 он.
8. М.В.Батуева «Мэргэжэл гэгээрэлэй материалнууд»
г. Агинское , 2008 он.
9. К.М.Черемисов «Буряад-ород словарь», Москва, 1973 он.
10. Б.Б.Батоев «Алтанай дуkалнууд», Улаан-Удэ, 2002 он.
11. Ц.Б.Цыренова , Б.Р.Тудупова «Диктантнууд болон изложенинууд» 9-11кл.. Улаан-Удэ, 2003 он.
12.Л.Намжилон «Оюун т_лхюур», Улаан-Удэ, 1993 он.
13. В.Б.Петушкеева, М.Э.Цыренова «Буряад хэлэн»,8кл., 1995он
14. В.Б.Петушкеева, М.Э.Цыренова «Буряад хэлэн»,7кл., 1994он
15. Д.Д.Доржиев, Л.З.Лхасаранова, Д.Д.Дугаржабон «Буряад хэлэн», 7- 8 кл., Улаан-Удэ, 1985 он.
16.М.Ж.Очиров «Краткий русско-бурятский словарь современных понятий и терминов», Улаан-Удэ, 2005 он.
17. «Буряад хэлэеэ _зэеэ» - электронно учебник.
18. Л.З. Лхасаранова, «Буряад хэлэн» 6,7 кл.
Холбоо хэлэлгэ х_гж™™лгэ
Хэлэлгын стильнууд
Yгэ болон мэд__лэлн__дые шэлэжэ, з_б™™р
хэрэглэжэ бэшэхэ тухай kургуулиие стилистикэ гэдэг.
Хэлэлгын стильнууд
Яряанай
(разговорно)
Эрдэм-kуралсалай
(научно-популярна)
Ниитэ-толилолгын
(публицис
тическэ)
Уран-
зохеолой
(художест-веннэ)
Беседа-
х™™рэлд™™н
Статья
Очерк
Повесть-туужа
Диалог
Рассказ
статья
Роман
Легенда- _льгэр(эпос), домог т__хэ, (Былина-туужа)
Эссе
рассказ
Новелла
Очерк
стихотворени
Стихотворени
рассказ
Рецензи
доклад
Песня
Монолог
монографи
Гимн
Ода
Реферат
Гимн
Доклад
рассказ
Проект
поэмэ
Слайд темээр
Сказка
Электронно
учебник
Басня- _льгэр
(См. словарь)
Учебнэ
пособи
jуралсалда хэрэглэхэ ном
Документаль-
на кино
Документkээ
^ндэkэтэй
кино
Хэлэлгын стильнуудэй тайлбари
№
жанр
Тайлбаринь
(Ожеговай толиkоо)
1 Аряанай
х™™рэлд™™н-
беседа
Ярилдаан, _гэ андалдаан
диалог
Разговор между двумя лицами, обмен репликами
легенда- _льгэр, домог (Былина-туужа)
Предание, историческое повествование; (сказание)-домог-т__хэ
Рассказ
Малая форма этической прозы, повествовательное произведение
Монолог
Речь одного лица, обращение к слушателям или самому себе (монологич. речь)
2. Эрдэм-
kуралсалай
Реферат
Публичное изложение содержания книги, статьи, исследования, а также доклад с таким изложением.
Доклад
Публичное сообщение-развернутое изложение какой-нибудь темы.
Проект
Разработанный план, замысел чего-нибудь. (предварительный текст какого-документа)
Слайд темээр
Позитивное фотографическое изображение на прозрачном материале, предназначенное для демонсрации на экране с помощью проектора.
Электронно
учебник
Книга для обучения отдельному предмету, записанному на компьютере в электронном виде
Учебнэ
пособи
jуралсалда туkалха ном -
Пособие, помогающее в учлбе
Документаль-
на кино
Кино, основанное на документах, на фактах
Статья
научное публицистическое сочинение небольшого размера в сборнике, журнале или газете (Газетная статья, критическая статья ).
Рассказ
Малая форма этической прозы, повествовательное произведение
Эссе
Богонихон аад,
д__рэн удхатай kуралсалай философско зохёол болоно.
Очерк
поизведение, краткое описание жизненных событий обычно социально значимых.
Рецензи-рецензия
Небольшой критический отзыв компетентного человека
о написанной книге (программе, стих.,)
Монографи-монография
Научное исследование, книга, посвящееная одному вопросу, одной теме.
3. Ниитэ-толилолгын
Очерк-очерк
Небольшое литературное поизведение, краткое описание жизненных событий обычно социально значимых.
статья
научное публицистическое сочинение небольшого размера в сборнике, журнале или газете (Газетная статья, критическая статья ).
рассказ
Малая форма этической прозы, повествовательное произведение
стихотворени
Небольшое поэтическое произведение в стихах
доклад
Публичное сообщение-развернутое изложение какой-нибудь темы.
Гимн
Торжественная песня, принятая как символ государственного или социального единства. (госуд., студенческии гимн)
4. Уран-
зохеолой
Повесть-туужа-
Повествование;
повесть;
исторический рассказ
Роман-роман
Роман повестьkоо хоёр дахин хэмж__рээрээ ехэ байдаг.
Стихотворение-
ш_лэг
Небольшое поэтическое произведение в стихах
Песня- дуун
Хоолойгоороо аянгалан абяалха
Ода
Торжественное стихотворение, посвященное какому-нибудь историческому событию или герою.
Гимн
Торжественная песня, принятая как символ государственного или социального единства. (госуд., студенческии гимн)
рассказ
Малая форма этической прозы, повествовательное произведение
Поэмэ-поэма
Ш_лэглэмэл зохёол , хэмж__рээрээ ехэ, х_нэй досоохи дайдал, сэдьхэл, мэдэрэл, шэнжэ шарай г_нзэгыг™™р харуулагданхай байдаг юм.
Сказка - _льгэр, Басня-басни домог
(сказание)-домог-т__хэ
·льгэр-
Арадай дундаkаа гараkан баатарнууд, тэдэнэй габьяа ехэтэ ябадал тухай х™™рэkэн, хэмжээгээрээ ехэ, ш_лэглэжэ зохёогдоkон аман зохёол
Очерк-очерк
Небольшое литературное поизведение, краткое описание жизненных событий обычно социально значимых.
Т_гэсхэл
М_н™™нэй хорин нэгэдэхи зуун жэлэй т_ргэн сагта тааруугаар, _хиб__дэй kонирхол татаха, буряад хэлэндээ,
буряад _гэд™™ дурлал т_р__лхэ шэнэ ёkын kуралсалай пособииин согсологдон м_ндэлkэндэ баяртайб. 5-9-дэхи классуудта буряад хэлэ _зэхэ программын ёkоор, хоердохи _еын стандартда туkалхынь тула зохёогдоkон энэ ном багшын х_дэлмэридэ тон туkатай, ёkотой нэмэри материал болохо гэжэ этигэнэбди.Г_рэнэй аттестацида бэлэдхэхэ _едэ хэрэглэбэл, тэдэнэй саг алмаха юм гэжэ kанагдана. jурагшын стол дээрэ ходо байха бэзэ гэхээр. Энэ ном шэнэ т_хэлэй г_рэнэй шалгалтада бэлдэхэдэ ехэ
н_л™™тэй болоно. Иимэхэн темээр номхон гарааг_й байжа болоо. Тиимэkээ сагай эрхээр заkабаринууд дайралдажа магадг_й. Багшанар ™™рынг™™ _зэмж™™р дутуу дундыень заkан, бэлэдхэл мэдээсэдээ тааруулан, з_б™™р хэрэглэжэ шадаха бэзэ гэжэ найдагдана. М_н ™™рынг™™ kанамжа нэмэбэл kайн ааб даа, асуудал гарабалнь харюу _гэ бэшэkэн бэшэг__дые х_леэн байхаб гээд мэд__лэе. Тиибэшье х_дэлжэ ябаkан багшанарта, kурагшадта ехэ х_нгэлэлтэ, баяр асархань дамжагг_й.Буряад хэлэеэ х_гж™™лгэдэ ехэ __ргэ д__ргэжэ байkан дунда, дээдэ kургуулиин багшанарта, оюутадта энэ ном з_б™™р, _ргэн™™р хэрэглэжэ, ажалай амжалта илалта х_сэнэб!
Уран туужа хэшээлн__днай
Уулын сэбэр аршаан болон
·хиб__дтэ туkатай байха болтогой!
Омог дорюун бодолнууднай
Ошо гэрэл сасаруулан
Одо заяаемнай мандуулха болтогой!
Уужам энэ дэлхэй дээрэ
Ута наkа наkалжа,
Удаан жаргал эдлэхэ болтогойбди!
Ууган буряад араднай
Урма баяртай
·ндэр арад г__лэхэ болтогой!
Арадаймнай баатар х_б__д
Аша _рэ элбэгтэй
Алдар солоёо дээшэнь _ргэхэ болтогой!
Аажам Ага нютагнай
Арадаа ударидагшадаараа омгорхон
Амгалан тайбан kууха болтогой!
Цыпелма Цыренова.
Дондок Ульзытуев
«Буряад хэлэн»
Байгалай уkандал арюун тунгалаг,
Басаганай миkэрkэндэл урин налгай
Буряад хэлэмнай.
Эртын манандал _нжэгэн сагаан лэ,
Эхын альгандал энэрхы дулаан лэ
Буряад хэлэмнай.
Н. Дамдинов
«Т_рэл хэлэн, т_рэkэн дайда»
Т_рэл хэлэн, т_рэkэн дайда хоёроо
Т_би дээг__р хаанаш яба – мартахаг_йш.
Энэ хэлэн дээрэ эжыгээ нэрлээш ™™р™™,
Энэ дайдаар н.сэгэгн х_л™™р™™ г_йг™™ш.ъ
М. Чойбонов
«Буряад хэлэмнай»
Булагай тунгалаг аршаан мэтэ
Бурьялан байг лэ буряад хэлэмнай.
Буурал эсэгын м_нхэ захяадал
Б_хэжэжэ байг лэ буряад хэлэмнай.
Э.Манзаров
«Сахижа ябая»
Урин kайхан буряад хэлээрээ
Урин з™™лэхэн™™р хэлэжэ kураял,
Уг изагуураа, удха заяагаа
Улам сэгнэжэ _ргэн ябаял!
Хэрэглэгдэhэн литература:
1. Д.Д.Доржиев, Р.Ц.Санжимитыпова «Буряад хэлэн», 8-9кл.,
Улаан-Удэ, 1993 он.
2. Д.Д. Доржиев «М_н™™нэй буряад хэлэн»,Синтаксис.
Улаан-Удэ. 2005 он.
3. Д.Д. Доржиев «М_н™™нэй буряад хэлэн», Морфологи.
Улаан-Удэ. 2004 он.
4. О.Ш.Цыремпилова , Ц.С. Жанчипова «Буряад хэлэн», 6-7кл,
Улаан-Удэ. 2007 он.
5. Ц.С. Жанчипова О.Ш.Цыремпилова «Буряад хэлэн», 5 кл,
Улаан-Удэ. 2006он.
6. Ц.Ц.Цыдыпов «Буряад хэлэн» 5-9 кл.. Улаан-Удэ.2006 он.
7. С.М. Бабушкин «Толи. Буряад-ород. Ород-буряад.» Улаан-Удэ.2008 он.
8. М.В.Батуева «Мэргэжэл гэгээрэлэй материалнууд»
г. Агинское , 2008 он.
9. К.М.Черемисов «Буряад-ород словарь», Москва, 1973 он.
10. Б.Б.Батоев «Алтанай дуkалнууд», Улаан-Удэ, 2002 он.
11. Ц.Б.Цыренова , Б.Р.Тудупова «Диктантнууд болон изложенинууд» 9-11кл.. Улаан-Удэ, 2003 он.
12.Л.Намжилон «Оюун т_лхюур», Улаан-Удэ, 1993 он.
13. В.Б.Петушкеева, М.Э.Цыренова «Буряад хэлэн»,8кл., 1995он
14. В.Б.Петушкеева, М.Э.Цыренова «Буряад хэлэн»,7кл., 1994он
15. Д.Д.Доржиев, Л.З.Лхасаранова, Д.Д.Дугаржабон «Буряад хэлэн», 7- 8 кл., Улаан-Удэ, 1985 он.
16.М.Ж.Очиров «Краткий русско-бурятский словарь современных понятий и терминов», Улаан-Удэ, 2005 он.
17. «Буряад хэлэеэ _зэеэ» - электронно учебник.
18. Л.З. Лхасаранова, «Буряад хэлэн» 6,7 кл.
13PAGE 15
13PAGE 142615
15
Приложенные файлы
