Муниципальное бюджетное образовательное учреждение
«Начальная общеобразовательная школа» с. Хову-Аксы
«Рассмотрено»
Заседанием
педагогического совета
Протокол № ___
от «__»__________20___г.
«Согласовано»
Зам. директора по УВР
____________________
«__»__________20___г.
«Утверждаю»
Директор _____________
Данзын-Хоо Р.Д.-Б.
Приказ № ___
от «__»__________20___г.
РАБОЧАЯ ПРОГРАММА
по предмету
«Тыва дыл»
2-4 классы
Составитель: Ланзыы Алефтина Николаевна
с. Хову-Аксы
2015-2016 учебный год
2—4 класстарга «Фонетика, лексика, грамматика, шын бижилге болгаш чугаа сайзырадылгазы» деп болуктун, тайылбыр бижии
Эге школага торээн дылды ооредиринин, кол сорулгазы уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыры оларнын, угаан ажылын сайзырадыры-биле, кижи бооп хевирлеттинери-биле тудуш харылзаалыг. Ол чул дээрге оореникчилерни эки мозу-шынарлыг, идепкейлиг, куш-ажылга ынак, хулээнген херээнге харыысалгалыг хамаатылар болурунга, таварышкан бергелерни бот-миннип ажып эртерин кижизидери, чаа чувени билип алыр чуткул-сонуургалын улам сайзырадыры болур.
Эге класс оореникчилеринин, угаан ажылын болгаш чугаазын сайзырадырынын айтырыгларын уре-туннелдиг шиитпирлээринден школага ооренир бугу эртемнерни че- диишкинниг шингээдип алыры дорт хамаарылгалыг.
Чаарттынган программада ооредилге материалын класстар аайы-биле хуваарда чунун-даа мурнунда эртемнин бодунун логиказын (дылдын кезектеринин аразында харылзааларын болгаш бот-боттарындан хамааржылгазын) барымдаалаан. Оон ынай 7—10 харлыг уругларнын назы-хар талазы-биле онзагайларын, оларнын чувени билип алырынга боданыр аргаларынын хире-шаан база ооренип керген.
Эге класстарга тыва дыл курузун система-концентрастыг (системаны чангыс черге мооннээри) принципке ундезилээш, тургусканы ооредилге материалын улуг-улуг кезектеп (блоктап) шингээдип алыр арганы бээр.
Уруглар эге класстарга фонетиканын, лексиканын, грамматиканын, шын бижилгенин болгаш чугаа сайзырадылгазынын эргежок чугула, эн кол эге билиглерин алыр. Олар устуку класстарга ооренир чуулдер-биле тудуш харылзаалыг, тыва дыл эртеминин амгы уеде чедиишкиннеринге ундезилеттинген бооп турар. Оореникчилернин таныжар эге билиглери: состун фонетиктиг составы, состу слогтарга болгаш уткалыг кезектерге чарары, чугаа кезектеринин барык шуптузу (чуве ады, демдек ады, сан ады, ат орну, кылыг созу, наречие, чамдык эдеринчилер болгаш артынчылар) болгаш оларнын эн кол хевирлери, болуктери, домактарнын чамдык хевирлери, янзылары, домактын чугула кежигуннери, ийиги черге кежигуннери (ниити таныжылга), элээн каш шын бижилгенин дурумнери. Ол ышкаш программада состун лексиктиг утказы, состун хей утказы, синонимнер, антонимнер-биле практика кырынга таныжары база кордунген.
Фонетика, лексика, грамматика, шын бижилге болгаш чугаа сайзырадылгазынын талазы-биле бодуун билиглерни шингээтпишаан, уруглар дыл материалын сайгарып, туннеп, удур-дедир деннеп, болуктеп ооренир, оон-биле кады литературлуг чугаанын баштайгы мергежилдери болгаш чанчылдары чоорту хевирлеттинер, дылдын кол эге хемчеглери болур состу, домакты бодамчалыг ажыглаарын чедип алыр.
Класс бурузунун программазы беш-беш болуктерден тургустунган: 1) «Уннер болгаш ужуктер»; 2) «Сос»; 3) «До- мак»; 4) «Харылзаалыг чугаа»; 5) «Чараштыр бижилге».
Класс бурузунге фонетика, лексика, сес тургузуу, морфология, синтаксис болгаш харылзаалыг чугаа талазы-биле кичээлдер чоруттунар. Бо чорук дылдын ангы-ангы болуушкуннарын бот-боттарындан адырбайн, оларнын аразында тудуш харылзаазын уревейн, ооренири-биле тайылбырлаттынар.
«Харылзаалыг чугаа» деп болук класс санында кол черни ээлеп турар. Харылзаалыг чугаа талазы-биле аас, бижимел ажылдарны грамматика-даа, номчулга-даа кичээлдеринге чорудар.
«Уннер болгаш ужуктер» деп болукке хамаарышкан билиглер, мергежилдер болгаш чанчылдарны оереникчилер 1—2-ги класстарга алыр. Оларга уннер болгаш ужуктер, оларнын аразында хамааржылгазы, ажык болгаш ажык эвес уннер, слог, дулей болгаш ыыткыр ажык эвес уннер, куштуг дулей болгаш кошкак дулей ажык эвес уннер дээн чергелиг фонетиктиг билиглер хамааржыр. Ол ышкаш эге класстарга уруглар состун ун, ужук талазы-биле сайгарылгазын кылып шыдаар мергежилди чедип алыр.
3—4-ку класстарга оореникчилернин 1—2-ги класстарга алган мергежилдери болгаш чанчылдары туннел катаптаашкын-биле ханылаар, ун, ужук сайгарылгазы улам делгемчиир. Оон ынай оореникчилер чугааны кичээнгейлиг дыннап билирин чедип алыр. Оон туннелинде уруглар чазыг чок дужуруп бижип, адап бээрге, шын бижип алганын хынап ооренир.
«Уннер болгаш ужуктер» деп болукке 1—2 класстарга чорудар ажылдын онзагай чуулу чул дээрге уруглар дыннап тургаш, состерде уннерни ылгап, состун кайызында (эгезинде, ортузунда, соолунде), кандыг уннер чанында чоруурун тодарадып, тыва графиканын дурумнерин ёзугаар ол уннерни демдеглеп ооренир. 1-ги класстын тончузунде 2-ги класстын эгезинде-ле олар чамдык уннернин адаары - биле бижиири дуушпейн барып болурун билип алыр. Чижээлээрге, дун деп сестун эгезинде дулей кошкак ажык эвес ун адаттынар-даа болза, ону ыыткыр ажык эвес уннун ужуу-биле демдеглээр, хамааты деп сесту адап турда, ийи т дынналза-даа, чангыс ужук бижиир дээш оон-даа оске.
Эге школанын бугу класстарынга бо темага хамаарышкан кол негелде болза чугаанын уннерин адап, дыннап тургаш, уруглар оларны ылгап, бижикке шын демдеглээрин чедип алыры болур.
Сос. Состу программада лексика болгаш грамматика талазы-биле коорун киирген.
Эге класс башкызы бугу дорт чыл дургузунда словарь (лексиктиг) ажылынче улуг кичээнгейни салыр ужурлуг.
Лексика талазы-биле теоретиктиг билиглерни устуку класстарга алыр болганда, эге класстарга чугле практиктиг мергежилгелерни грамматика, сос тургузуу болгаш шын би- жилге кичээлдеринге чорудар.
Уруглар грамматика, шын бижилге болгаш чугаа сайзырадылгазынын кичээлдеринге дыл материалын хайгаарап, чечен чогаалды номчуп, сайгарып тургаш, состернин кандыг-бир чувелерни болгаш болуушкуннарны илередирин, оларнын тодаргай уткалыг болурун, чамдык состернин хей уткалыын, ангы-ангы домактарга, ылангыя харылзаалыг чугаага, чоок болгаш удурланышкак уткалыг болурун билип алыр.
Оон туннелинде уруглар бодунун бодалын чиге болгаш тода илередирде утка талазы-биле эн-не тааржыр состу шилип ооренир, оларнын словарь курлавыры чоорту байыыр болгаш идепкейжиир.
Сос тургузуунун дугайында эге билигни 2-ги класска торел сестер болгаш торел состернин ниити кезээ — дазылды ооретпишаан, практика кырынга таныштырып эгелээр. З-ку класска уруглар состун уткалыг кезектери болур дазыл болгаш кожумактар (чогаадылга кожумаа, оскертилге кожумаа) дугайында билиглерни долузу-биле алыр болгаш сос чогаадылгазынын бодуун таварылгалары-биле, сос чогаадыр эц нептерецгей чогаадылга кожумактары-биле (чын, -чин: -та, - те; -тыг, -тиг дээш о. о.) практика кырынга таныжар.
Состун тургузуун чедиишкинниг ооредири дулей кошкак ажык эвес уннернин ужуктерин состун тургузуун барымдаалап дакпырлап бижиирин (каттыг, сыннар, тыппа), эн хереглеттингир нарын состернин шын бижилгезин (ажыл- агый, ак-кок дээш о. о.) шингээдип алыр арганы бээр. Бо теманын дыл материалы класстан классче нарыыдап бар чыдар, ынчангаш 3—4 класстарга морфологтуг тургузуу нарын ангы-ангы чугаа кезектерин уткалыг кезектерге сайгарып ооренир.
Оореникчилернин состернин тургузуун дурген болгаш шын кылып шыдаарындан, дазылдын тонген уну-биле кожумактын эге унун шын кожуглап билиринден шын бижилгенин дурумнерин шингээдип алыры улуг хамаарылгалыг.
Эге класска чугаа кезектеринден чуве адын, демдек адын, кылыг созун, сан адын, ат орнун, элээн хереглеттингир наречиелерни, эдеринчилерни, артынчыларны ооренири программада кордунген. Оореникчилер чугаа кезектерин оларнын ниити лексиктиг утказынга, харыылаттынар айтырыгларынга, падеж, арын, сан, уеге оскерлиринге ундезилеп ылгап ооренир.
Чугаа кезектерин ооредиринин белеткели 1-ги класска к ы м? ч у у? к а н д ы г? деп айтырыгларга харыылаттынар состер-биле таныжып, оларны болуктээринден (унуштер, дириг амытаннар аттары дээш о. о.) эгелээр.
2-ги класска уруглар чувелерни, демдектерни болгаш кылдыныгларны илередир состер-биле таныжар, олар домакка чорда, шын айтырыг салып билирин чедип алыр.
кукласска чувелер, демдектер болгаш кылдыныглар дугайында оореникчилернин грамматиктиг билии хевирлеттинер: уруглар «чуве ады», «демдек ады», «сан ады», «кылыг сезу» деп терминнер-биле таныжар, эн хереглеттингир эдеринчилерни шын бижип, ажыглап ооренир.
Чуве адын ооренип тургаш, хойнун санында чуве аттары- нын база орус дылдан улегерлеп алган чуве аттарынын па- дежтерге оскерлири-биле практика кырынга таныжар. Улегерлеп алган состернин падежтерге оскерлирин коргузерде, программада берген «Шын бижиирин сактып алыр состер» данзызын ажыглаар. Чуве адынын хамаарылга хевири-биле ниити таныжылга кылыр.
кукласска уругларнын мурнунда класстарга ооренип эрткен чугаа кезектеринин дугайында билиглери ханылаар болгаш быжыгар.
Бо класска оореникчилер кылыг созу чугле уелерге эвес, а арыннар болгаш саннарга база оскерлип чоруурун билип алыр, оон дужаал болгаш даар хевирлерин практика кырынга ажыглаарынга чанчыгар. Кылыг созунун болбас хевири-биле база практика кырынга таныштырар, болбас хевиринде чамдык кылыг состеринин шын бижилгезин ооредир (тыппа, кылба,...).
4-ку класска ооренир чугаа кезектеринден ат орну-биле оореникчилер бир дугаарында таныжар. Оон болуктеринден арыннын ат оруннарын болгаш оларнын падежтерге оскерлирин ооренири кордунген. Ургулчу практиктиг ажылдар чорутканынын туннелинде арыннын ат оруннарынын оскерлирин, оларны чугаага шын ажыглаарын оореникчилер чедип алыр аргалыг.
Наречиелер-биле таныжылганы база-ла практика кырынга чорудар. Ургулчу хереглеттинер наречиелернин шын бижилгезин оореникчилерге словарь ажылы таварыштыр шингээттирер.
Сан адындан практиктиг угланыышкын-биле ниити ут- казын, харыылаттынар айтырыгларын, тун болгаш дугаар сан аттарын чугаага ажыглап билирин ооредири кордунген.
Эвилелдерни тускай чугаа кезээ деп ооретпес-даа болза, «Домак» деп теманы эртип турар уеде а, ынчалза-даа, ындыг болза-даа, болгаш, чуге дээрге деп эвилелдерни бодуун болгаш нарын домактарда чангыс аймак кежигуннерге ажыглап ооренир.
Чугаа кезектерин болгаш оске-даа темаларны ооредип турар уеде словарь ажылы (состун утказын тодарадыры, ону барымдаалап чугаага шын ажыглаары, антонимнер болгаш синонимнер-биле ажыл дээш о.о.) куштелир. Оон-биле чергелештир класс бурузунге хуваап каан, шын бижилгезин сактып алыр состер-биле ажыл база чоруттунар.
Домак. Оореникчилер эге класстарга домак дугайында дараазында билиглерни алыр:
домактарнын утка-сорулгазынын талазы-биле (медээ, айтырыг, алгы), ун аяны-биле (кыйгырыг) хевирлери;
домак кежигуннери: кол сос, сеглекчи болгаш ийиги черге кежигуннер (ийиги черге кежигуннерни хевирлерге чарбас);
сос каттыжыышкыны, сос каттыжыышкынында озек болгаш чагырткан состер, сос каттыжыышкынында болгаш домакта состернин харылзаазын айтырыглар дузазы-биле тодарадыры;
чангыс аймак кежигуннерлиг домактар;
бодуун болгаш ийи бодуун домактан тургустунган нарын домак.
Домактын хевирлерин болгаш тургузуун ооренгени-биле чергелештир бижик демдектерин хереглээр талазы-биле ажыл чоруттунар. 4-ку класска дорт чугаага болгаш адалгага бижик демдектерин хереглээрин уруглар практика кырынга шингээдип алыр ужурлуг. Ынчалза-даа бо талазы-биле частырыгларны уругларнын билиин унелеп, оларга демдек салырда, санавас.
Уругларнын грамматика болгаш шын бижилге талазы-биле билии класс орулээн тудум-на, улам байып, чаа-чаа чуулдер немежип олурары билдингир.
1-ги класска оореникчилер чугаадан домактарны ылгап, домактарны номчуп турар уеде бижик демдектерин ёзугаар ун аянын болгаш ун доктаашкыннарын кылып, баш удур оларны сайгарган соонда бижээш, соолунге улуг сек салып билир ужурлуг. Оон ынай домак эгезинге улуг ужук бижииринин дурумун уруглар шингээдип алыр.
Домак кежигуннери-биле оореникчилер 2-ги класска таныжып эгелээр. Грамматика болгаш номчулга кичээлдеринге домакта кымнын база чунун дугайында чугаалап турарын коргузер сестерни ылгап ооренир, олар «кол сос», «соглекчи» деп билиглерни болгаш терминнерни шингээдип алыр.
Медээ, айтырыг, алгы болгаш кыйгырыг домактары-биле оореникчилер 2-ги класска таныжып эгелээр. Ук класска утка талазы-биле ун аянын барымдаалап, домактарнын соолунге улуг сек, айтырыг болгаш кыйгырыг демдектерин салырын практика кырынга ооренир. З-ку класска оореникчилер «медээ», «айтырыг», «алгы», «кыйгырыг домактары» деп терминнер болгаш билиглерни, ук домактарны ун аянын сагып шын адаарын, домактарнын соолунге улуг сектен ангыда, айтырыг, кыйгырыг демдектерин салырынын дурумнерин шицгээдип алыр. Бугу класстарга домактарнын айыткан янзыларын тургузуп шыдаарынга мергежидер ажылдар ургулчу чоруттунар ужурлуг. Оон ынай бо класска чугула кежигуннерден ангыда, домакта ийиги черге кежигуннери барын база билип алыр (ангы-ангы хевирлерге ылгавас).
4-ку класска оореникчилер эвилел чок болгаш эвилелдерлиг, чангыс аймак кежигуннерлиг домактарны медерелдиг тургузуп, оске кежигуннерден оларны ылгап, чангыс аймак кежигуннерни санаан ун аяны-биле номчуп, оларнын аразынга биче сек салырын ооренир.
Оореникчилернин чувени боттары шингээдип алырынын деннели класстан классче оскен тудум, домак-биле ажыл улам нарыыдап бар чыдарын башкы билзе чогуур.
Чугаа кезектерин-даа, синтаксистиг темаларны-даа ооредип турар уеде домактарда состернин харылзаазын тодарадыр, оларда сос каттыжыышкыннарын ылгаар ажыл ургулчу чоруттунар ужурлуг.
Программа материалын оорениринин чурумун, программадан ангыда, ооредилге ному база тодарадыр. Башкы чугле ховар таварылгаларда ол-бо ооредилге улдунунун иштинде программанын темаларын солуп ооредип болур.
Грамматиктиг билиглерни болгаш орфографтыг дурумнерни оореникчилернин медерелдиг шингээдип алырын, оларнын дыл болуушкуннарын тайылбырлап, деннеп, болуктеп, туннел кылып шыдаарын чедип алыры — программанын эн чугула негелдезинин бирээзи.
Харылзаалыг чугаа. Эге класстарга чорудар ажылдарньн база бир кол угланыышкыны - оореникчилернин харылзаалыг чугаазын сайзырадыры. Аас, бижимел чугаазынын болгаш угаан-бодалынын сайзыралынын деннелинден бичии школачыларны моон сонгаар-даа ооредип, кижизидеринин шынары дыка улуг хамаарылгалыг.
«Харылзаалыг чугаа» деп болукте топ черни созуглел-биле ажыл ээлеп турар. Класс бурузунге созуглел-биле ажыл, домак- биле ажыл ышкаш, ооредилге чылынын дургузунда чоруттунар болгаш оон туннелинде дылга ооредиринин кол угланыышкыны болур харылзаалыг чугаа сайзырадыр ажыл боттаныр.
«Харылзаалыг чугаа» деп болукте созуглел-биле ажылдын кол кезектерин тодаргайлаарга мындыг:
созуглел дугайында билиг (утка талазы-биле харылзаалыг ийи азы элээн каш домак), чангыс темага каттышпаан ангы-ангы домактарны болгаш созуглелди ылгап билир мергежилдерни хевирлээри;
созуглелдин темазы, ону тодарадып билири;
созуглелдин кол бодалы, башкынын дузазы-биле созуглелдин кол бодалын тодарадып билири;
созуглелдин ады (эгези), оон темазынга болгаш кол бодалынга даянып алгаш, адын (эгезин) тывары;
созуглелдин тургузуу, тоожуушкун уткалыг созуглелди кезектерге чарары (эгези, кол кезээ, тончузу);
созуглелдин кезектерин хеп-хенертен, бир катап, оон соонда дээн чергелиг состер-биле харылзаштырып билири;
домактарны созуглел кылдыр каттыштырып чоруур состерни тып билири;
созуглелге ажыглаан деннелгелерни, метафораларны, диригжидилгелерни тып билири (башкынын дузазы-биле);
9) созуглелдин янзылары-биле таныжылга:
а)тоожуушкун («Бурулер дужуп эгелээн», «Канчап эштип (хоккейлеп, шыдыраалап) ооренип алган мен» дээш о.о.);
б)чурумал («Бистиц ыдывыс (диизивис)», «Спорт херек- селдери (коньки, клюшка, лыжа)», «Чараш аян», «Честек- кат» дээш о.о.);
в)угаап боданыышкын («Хлеб дугайында чуну билир мен?», «Чемненир мурнунда чуге холун чуурул?», «Класска чечектер чуге херегил?» дээш о.о.).
Чугаа сайзырадылгазы бижикке ооредиринин баштайгы уезинден эгелээш, номчулга, грамматика болгаш шын бижилге кичээлдеринге доктаамал чоруттунар. Торээн дылды оорениринин бугу чадаларында унче, ону шын адаарынче база бижикке (графикага) коргузеринче, интонацияны сагыырынче, ун доктаашкыннарын кылырынче улуг кичээнгей салдынган турар.
Чугаа сайзырадылгазынга словарьлыг, синтаксистиг мергежилгелерден ангыда, созуглелдер сайгарар, оларны катап тургузар база интонацияны шын сагыырынче угланган мергежилгелер улуг ужур-дузалыг. Сос, сос каттыжыышкыны, домак болгаш созуглел-биле янзы-буру хевирнин ажылы уругларнын угаан-бодалын болгаш чугаазын сайзырадырынга дузалаар, оларнын билиинин деннелин бедидер арганы бээр.
Харылзаалыг чугаа талазы-биле мергежилгелерни номчулга-даа, грамматика-даа кичээлдеринге чорудар деп устунде айыткан. Олар аас болгаш бижимел хевирлиг болур. Номчулга кичээлдеринге мергежилгелерни колдуунда номчаан чуулу- биле холбаштырар.
Грамматика кичээлдеринге эдертиг болгаш чогаадыг хевирлиг бижимел мергежилгелер, а номчулга кичээлдеринге созуглелдин утказын катап чугаалаар хевирлиг аас-биле кууседир мергежилгелер колдаар. Аас болгаш бижимел мергежилгелер аразында тудуш харылзаалыг дээрзи билдингир (бижимел ажылдар аас-биле сайгарылганын соонда куусеттинер).
Номчаан созуглелдеринин утказын катап болгаш эдерти чугаалаары уругларны бодалдарын болгаш хайгааралдарын бот-тускайлан дамчыдып шыдаарынга белеткээр.
Эдертиглер болгаш чогаадыгларны ооредиглиг ажылдар кылдыр чорудар. Олар колдуунда тоожуушкун янзылыг болур. Созуглелче чоорту чурумал бижилгенин (бойдус, кижилернин даштыкы хевири, куш-ажыл чорудулгазы дээш о.о.) болгаш угаап боданыышкыннын (айтырыгларга харыылаар) элементилерин киирер. Чурумал бижилге биле угаап боданыышкыннын, элементилери улуг эвес, ийи-уш домактан эртпес ужурлуг. Чурумал бижилгенин элементилерин чугаазынга кииреринин мурнунда уруглар баштай эки билири таныш чувелер болгаш болуушкуннарнын дугайында кыска, уш-дорт домактардан тургустунган, аас болгаш бижимел чурумал тургузуп алыр.
Эдертиг болгаш чогаадыг бижидип ооредиринге башкынын удуртулгазы-биле коллективтиг ажыл чорудары база эргежок чугула. Оон улегери-биле уруглар боттарынын сеткил-сагыжын болгаш бодалдарын хостуг илередир.
Чогаадыглар темаларын номчаан чогаалдарынга, башкынын удуртулгазы-биле корген чуруктарынга, уругларнын хууда хайгааралдарынга ундезилээш бээр.
Чогаадыкчы ажылдарнын аас-даа, бижимел-даа хевирлерин дамчыштыр эге класс оореникчилери коллективке ооренип болгаш чурттаарынга, ажыктыг ажыл-херек кылырынга кижизиттннер (эки ооренири, бодун улегерлиг ап билири, уругларга болгаш бичиилерге дуза чедирип билири). Эмин эрттир делгем темаларга, ылангыя бойдус чурумалын (чай, кыш дээш о.о.), бижиир чогаадыгларнын ажыы чок. Уругларнын тодаргай корген-билген чуулдеринге, хууда хайгааралдарынга болгаш сеткиишкиннеринге ундезилеттинген темаларга чогаадыглар чиик болгаш ажыктыг болур («Чунгулап ойнаанывыс», «Школа чанынга ыяш олуртканывыс», «Авамга дузам» дээш о.о.).
Чогаадыкчы ажылдарнын тематиказы болгаш утказы кижизидилге угланыышкынныг болбушаан, куш-ажыл болгаш мозу-шынар кижизидилгезин боттандырарынын сорулгаларын кууседиринче угланган турар ужурлуг.
Эдертиглер болгаш чогаадыгларнын хемчээли улуг эвес, тематиказы уругларнын амыдыралы-биле, билир чуулдери- биле холбашкан болур. Эдертиглернин хемчээлин чижеглеп
алырга: 1-ги класска — 20—30 сос (2—3 пункт), 2-ги класска — 40—70 сос (3—4 пункт), З-ку класска — 70—100 сос, 4-ку класска 100—120 сос.
Неделяда эдертиг болгаш чогаадыг бижииринге, чижеглеп алырга, 1 шак чарыгдаар. Ындыг ажылдарны кууседиринге колдуунда-ла кичээлдин кезии хереглеттинер. Ынчангаш устунде айыткан шак ыяап-ла бир будун кичээл эвес, ангы- ангы кичээлдернин кезектеринин туну бооп болур.
Ооредилге чылынын дургузунда 1—4 класстарга чеже бижимел ажылдар (диктантылар, эдертиглер, чогаадыглар) чорударын башкы боду планнап алыр ужурлуг.
Харылзажылганын культуразынга ооредир, таныжып мендилежирде, чарлып байырлажырда, буруузун миннирде дээш оон-даа оске ээлдек-эвилен чорукка кижизидер состер, сос каттыжыышкыннарын, домактарны уругларнын идепкейлиг словарь курлавырынче киирер ажылды башкы доктаамал чорудар.
1—4 КЛАССТАРГА ЧАРАШТЫР БИЖИЛГЕ
Грамматика болгаш шын бижилгенин кичээлдери-биле чараштыр бижилге кичээлдери тудуш харылзаалыг. Чараштыр бижилгеге хамаарышкан ажылдарнын сорулгазы ужуктерни шын, тода, арыг бижип ооренири болгаш состер, домактарны дурген бижииринин чогуур темпизин чедип алыры.
Кайы-даа класска чараштыр бижилгенин талазы-биле ажылдарны грамматика болгаш шын бижилге кичээлдеринге 5—7 хире минута иштинде тускай мергежилгелер кылдыр чорудар. Улдун туннелинде ангы демдек салбас.
Чараштыр бижилге кичээлдеринге оореникчилерни чангыс темп-биле, сан аайы-биле бижип ооредири ажыктыг. Ол арга холдун шимчээшкинин ден-дески кылырынга, чангыс темп- биле ажылдаарынга, алызында барып дурген бижилгеже чоорту шилчииринге идигни бээр.
Онза кичээнгейни бижилгенин гигиеналыг дурумнерин: шын олурарын, кыдыраашты партага (столга) шын салырын, карандашты азы демир-ужукту шын тударын; эгинни, салаа- ларны болгаш сайгыттарны шын шимчедирин сагыырынче угланган.
Чараштыр бижилгенин негелделерин чедип алырда, башкы чугле коллективтиг ажылдар чорудары-биле кызыгаарлаттынмас ужурлуг. Ангы-ангы оореникчилер-биле хуузунда база ажылдап, оларнын хире-шаа-биле тускай мергежилгелерни немей чорудар.
Уругларнын холунун ужуун экижидер, сайзырадыр болгаш чараштыр бижиирин чедип алыр сорулга-биле эге школанын класс бурузунде «Чараштыр бижилге» деп болукту киирген.
гикласска бижик ооредилгезинин, уезинде чараштыр бижилгеге хамаарыштыр кол-ла чуве демир-ужукту шын тудуп, оон-биле ужуктернин элементилерин шын коргузуп, олардан ужуктер тургузуп, ужуктерни шын, тода кылдыр бижииринге ооредири болур. Ужуктерни слогтар, состер болу бээр кылдыр шын кожуп билиринге болгаш состерни, домактарны дужуруп бижииринге чанчыктырар.
Ужуглел соондагы уеде бо-ла ажылдарнын хевирлерин улаштыр чорудар болгаш оореникчилер-биле хуузунда ажыл- дарны ковудедир.
4класстарга улуг болгаш бичии ужуктерни бижиирин чараштыр бижилге программазында айыткан чурум езугаар болуктеп чорудар. Чараштыр бижилге кичээлдеринин утказы, хемчээли, негелделери база класс бурузунун программазында тодараттынган.
Кичээл бурузунге баштай ужуктун кезектерин (элементилерин), оон соонда оон бодун болгаш ол ужук состун кайызында-даа (эгезинде, ортузунда, соолунде) кирип турар состерни бижидер.
Кезектеринин болгаш оларнын каттыжыышкыннарынын чоорту нарыыдап олурарынын аайы-биле бичии болгаш улуг ужуктерни дараазында болуктерге чарар.
Бичии ужуктер: Улуг ужуктер:
1) и, ш, г, п, т, й, р, у, у; 1) И, Ш, Щ, Ц, Ч, Л, М, А, Й;
2) н, н, л, м, ц, щ, ь, ы; 2) О, 0, С, 3, X, Е, Е, Э, Я, Ж
3) о, о, а, ю, ф, д, б, я; 3) У, У, Н, К, Ю, Р, В, Ф, Ы;
с, е, н, ч, ъ, в; 4) Г, П, Т, Б, Д.
э, х, ж, з, к.
Программа. 2-ги класс.
ФОНЕТИКА, ГРАММАТИКА, ШЫН БИЖИЛГЕ БОЛГАШ ЧУГАА САЙЗЫРАДЫЛГАЗЫ (102 шак)
КАТАПТААШКЫН (4 шак)
Бижикке ооредиринин уезинде алган билиглерин, мергежилдерин болгаш чанчылдарын системажыдып катаптаары.
ЧУГАА (2 шак)
Дыл — кижилернин, харылзажырыныц чепсээ (ниити би- лиг). Чугаанын, кижинин амыдырал-чуртталгазынга ужур-дузазы. Аас болгаш бижимел чугаа. Сос, домак, созуглел — чугаанын эге хемчеглери (харылзажылга уезинде хайгааралдар).
ЧУГАА УННЕРИ. УЖУКТЕР. СЛОГ. (23 шак)
Уннер болгаш ужуктер. Состернин утказын ылгаарынга уннернин ролю. Ажык болгаш ажык эвес уннер, оларнын ылгалыр демдектери.
Кыска болгаш узун ажык уннер, оларны шын бижиири. ок-биле адаар ажык уннерни ъ (кадыг демдек-биле) дем- деглээри (9 сос).
Ыыткыр болгаш дулей ажык эвес уннер. Оларнын куштуг болгаш кошкак болуру. Эгезинге т—д, п—б, к—х деп уннер кирген сестер болгаш оларны шын адаары болгаш бижиири. Чамдык эн хереглеттингир, слог талазы-биле нарын эвес сос- терге ажык эвес уннерни дакпырлап бижиири (оюннар, каттар дээш о.о.).
Аяар ажык эвес уннер.
Улегерлеп алган сестерге ф, ц, щ деп уннерни шын адап, бижип билири.
Тыва болгаш улегерлеп алган состерге я, е, э, ё, ю деп ажык ужуктер, оларны хереглээри. Чымчак демдектиг (ь) состер.
Слогтар. Состу слогтап кожурери.
Алфавит. Алфавитте ужуктерни шын адаары. Алфавиттин ужур-дузазы. Словарьдан кандыг-бир ужукке состер тывары, бердинген состерни алфавит чуруму ёзугаар чыскаап бижиири (бирги ужуун барымдаалап).
ДОМАК (24 шак)
Домак — дылдын болгаш чугаанын эге хемчээ. Харылза- жылга уезинде домактын ролю.
Домактын чугула кежигуннери — кол сос болгаш соглекчи. Делгеренгей эвес болгаш делгеренгей домактар (ниити таныжылга). Айтырыглар дузазы-биле домакта сестернин харылзаазын тургузуп билири (аас-биле). Домактарнын ун аянын хайгаараары, домактарнын соолунге улуг сек, айтырыг, кыйгырыг демдектерин хереглээри.
Логиктиг ударение дугайында ниити таныжылга. Класска баш удур сайгарган домактарны бижиири.
СОС (22 шак)
Состун лексиктиг утказы (ниити билиг). Хой уткалыг состер (хайгааралдар).
Состернин чувелерни, чувелернин ылгавыр демдээн, чуве- лернин кылдыныын илередири (удур-дедир деннээри).
Чуве ады (таныжылга). Ниити утказы. Харыылаттынар айтырыглары: к ы м? ч у у? Чугаага чуве аттарынын ужур- дузазы.
Кижилернин аттарынга, адазынын адынга, фамилиязынга, дириг амытаннарнын хуу аттарынга, хоорайлар, суурлар, хемнер болгаш черлер аттарынга улуг ужукту хереглээри.
Чуве аттарынын саннарга оскерлири.
Утка талазы-биле чоок болгаш удурланышкак уткалыг чуве аттары.
Кылыг созу (таныжылга). Ниити утказы. Харыылаттынар айтырыглары: чуну кылганыл?чуну кылып т у р? ч у н у к ы л ы р ы л? (к а н ч а а р ы л?), к а н ч а п тур? дээш оон-даа оске. Кылыг состеринин, чугаага ужур- дузазы. Уенин янзы-буру хевирлеринге ажыглаан кылыг состерин хайгаарап коору. Утка талазы-биле чоок болгаш удурланышкак кылыг состери.
Демдек ады (таныжылга). Ниити утказы. Харыылаттынар айтырыглары: кандыг? чулуг? Чугаага демдек атта- рынын ужур-дузазы. Чоок болгаш удурланышкак уткалыг демдек аттары. Оларны чугаага ажыглаары.
Эн хереглеттингир -ла, -ле, -на, -не, -даа деп артынчылар болгаш оларны шын бижиири.
Состун тургузуу.
Торел сестер дугайында ниити билиг. Состун дазылы. Торел состерде дазылды бир аай бижиирин хайгаараары (ажылчын,ажылдаар, ажылдыг, ажылчы, ажылгыр). Торел состер тывары.
СОЗУГЛЕЛ. ХАРЫЛЗААЛЫГ ЧУГАА (17 шак)
Созуглелдин темазы. Чангыс тема-биле каттышпаан домактарны созуглел-биле деннээри. Созуглелде домактарнын утка талазы-биле харылзаазы. Созуглелде даяныр состерни ылгаары.
Созуглелдин хевирлери: тоожуушкун, чурумал, угаап боданыышкын (таныжылга). Тоожуушкун уткалыг созуглелдин кезектери: эгези, кол кезээ, тончузу (таныжылга). Созуглелде кызыл шугум.
Чугаа, оон, амыдыралга ужур-дузазы. Аас болгаш бижимел чугаанын онзагайларын хайгаарап коору.
Эдертиг дугайында билиг. Башкынын, удуртулгазы-биле айтырыглар ёзугаар созуглелдин, эдертии. Айтырыглар дузазы-биле база сюжеттиг чурук ёзугаар домактар чогааткаш, бижиири. Коллективтии-биле тоожуушкун уткалыг созуглел тургузары (25—30 сос).
Куш-ажыл, оюннар болгаш ынак чуулунун дугайында улуг эвес чечен чугаа (чогаадыг) тургузары.
Ээлдек-эвилен болурунун дурумнери. Четтиргенин илередири. Таныжарда ажыглаар состер болгаш домактар.
ЧЫЛДУРГУЗУНДАООРЕНГЕНИНКАТАПТААРЫ
(10 шак)
Аас болгаш бижимел чугаа. Уннер болгаш ужуктер. Ыыт- кыр болгаш дулей ажык эвес уннер.
Дулей ажык эвес уннернин куштуг болгаш кошкак болуру, ыыткыр ажык эвес уннернин кошкак болуру. Оларны бижикке демдеглээри. Кыска, узун болгаш ок-биле адаар ажык уннер, оларны шын бижиири (ок-биле адаарын ъ демдек-биле бижиир 9 состун эге хевирлери). Чувелерни илередир состер. Чувелернин шынарын илередир состер. Чувелернин кылдыныын илередир состер. Домактын чугула кежигуннери. Созуглел. Созуглелдин темазы. Созуглелге ат (эге) бээри.
ЧАРАШТЫР БИЖИЛГЕ
Бижилге гигиеназынын чанчылдарын быжыглаары: би- жилге уезинде шын олурары, кыдыраашты шын салып били- ри, демир-ужукту шын тудары дээш оон-даа еске.
Удаа-дараа дакпырлап чоруур кезектерлиг ужуктер болуун бижиири.
Кезектернин болгаш оларнын каттыжыышкыннарынын чоорту нарыыдап олурарын барымдаалап биче болгаш улуг ужуктернин болуктерин бижиири:
1) и, ш, Й, Ш, П, р, т, г; 2) л, м, JI, М, я. Я, А; 3) у, ц, щ, У, Ц, Щ, Ч, ч; 4) сС, еЕ, оО, вО, а, д, б; 5) ь, ы, ъ болгаш
оларны оске ужуктер-биле тудуштурар янзылары; 6) н, ц, ю, Н, Ю, кК; 7) вВ, зЗ, эЭ, жЖ, хХ, фФ; 8) у, ц, Г, П, Т, Р, Б, Д.
Оореникчилерни чангыс шугумнуг кыдырааштарга бижииринче шилчидери.
П, Т, Р, Ж, У, Y, Я, Н, К, Ф; а, у, ц, д, з, в, б, m дээш оон- даа оске ужуктерни, оларнын, каттыжыышкыннарын бижип турда, болганчок кылыптар хажыдыышкыннарын болгаш четпестерин эдеринге мергежилгелер. Дурген бижииринге чоорту ооредири. Ангы-ангы оореникчилер-биле хуузунда ажылдарны чорудары.
Состерни болгаш домактарны ритмниг шимчээшкиннер- биле дески бижиири.
ШЫН БИЖИЛГЕЗИН САКТЫП АЛЫР СОСТЕР
Аас-кежик, ада-ие, арыг-шевер, аъш-чем, аът, аъттар, аянныг, бак, ёлка, идик-xen, класс, коньки, куш, кыш, куш- ажыл, катап, каттырар, кеттинер, оът, оъттуг, ог-буле, пос, пак, пактаар, тайга, туманнаар, туманныг, тудуг, тур, турар, Тыва, тывар, тывызык, чаъс, частаар, дуъш, душтээр, шынныг, ыт, эки, эккээр.
Оореникчилернин билиглеринге, мергежилдеринге болгаш чанчылдарынга кол негелделер
Оореникчилер 2-ги классты дооскаш, дараазында билиг- лерни шингээдип алган турар:
тыва алфавиттин, ужуктери, ажык болгаш ажык эвес уннернин, демдектери, кыска, узун, ок-биле адаар ажык уннер, куштуг дулей болгаш кошкак дулей ажык эвес уннер, ыыткыр кошкак ажык эвес уннер, состу кежуреринин дурумнери.
Оореникчилернин чедип алган турар мергежилдери:
• состерни, домактарны болгаш 30—40 хире состуг созуглелдерни артык ужуктер киирбейн, херек ужуктерин кагбайн, хажыдыышкын чокка, арыг, чараш болгаш шын бижиир;
состерни слогтарга чарар, слогтар ёзугаар кожурер;
кижилернин, аттарын, хоорайлар, суурлар, хемнер болгаш черлер аттарын улуг ужук-биле бижиир;
аът, оът, эът дээн чергелиг ок-биле адаар ажык уннерлиг сестерни кадыг демдек-биле бижиир; саннар, шеттер дээн чергелиг сестерге ийи ужукту дакпырлап бижиир;
фонетиктиг сайгарылганы кылыр: состерни слогтарга чарар, состе каш ун болгаш ужуктун дес-дараалашкаан тодарадыр;
состе уннер болгаш ужуктернин санын тодарадыр (аът, сан, дээр дээш о.е.);
-ла, -ле, -на, -не, -даа деп артынчыларны дефис-биле бижиир;
соске шын айтырыг салгаш, оон дузазы-биле чувени илередир, чувенин демдээн илередир, чувенин, кылдыныын илередир сестерни тодарадыр;
домакка сестерни шын харылзаштырар; кол сос болгаш соглекчини тодарадыр;
домактын эгезинге улуг ужукту хереглээр, соолунге улуг сек, кыйгырыг, айтырыг демдектерин салыр;
айтырыглар ёзугаар 40—70 хире состуг созуглелдин эдертиин бижиир, бердинген темага 5—6 состуг домактарны тургузар болгаш бижиир.