Карабаев М.И.
Методические материалы по теме «Имя существительное. Категория числа (Исем. Һан категорияһы»Имя существительное – это часть речи, которая обозначает предмет и отвечает на вопросы кем? `кто?` ни? нимә? `что?` (единственное число), кемдәр? `кто?` ниҙәр? нимәләр? `что?` (множественное число). Например: атай `кем?` эт `нимә?`
В башкирском языке местоимение кем, кемдәр `кто?` употребляется только для наименования человека, а ни, нимә, ниҙәр, нимәләр `что?` для названий всех остальных живых существ, предметов и явлений. Например: Был нимә? – Был балыҡ, тауыҡ, тумыртҡа.
В башкирском языке, как и в русском, существительные делятся на имена собственные и нарицательные. Из грамматических категорий они имеют формы падежа, числа, принадлежности, сказуемости.
В башкирском языке, как и в других тюркских языках, нет грамматической категории рода. Существуют лишь лексические средства обозначения признаков пола. В некоторых названиях лица, особенно в личных именах арабского происхождения, выделяется аффикс -ә для различения лиц женского пола. Например, шағир `поэт` – шағирә `поэтесса`, ғалим `ученый` – ғалимә `женщина-ученый`, Ғәли `Гали` – Ғәлиә `Галия`.Категория числа
Һан категорияһыГрамматическая категория числа представляет собой противопоставление понятий единичности и множественности.
Единственное число (берлек) не имеет специального морфологического показателя: тауыҡ `курица`, баҡса `сад`, сәскә `цветок`.
Форма множественного числа (күплек һаны) образуется при помощи окончания -лар/-ләр (и его фонетических вариантов -дар/-дәр, -ҙар/-ҙәр, -лар/-ләр).
Не изменяются по числам вещественные, отвлеченные, собирательные существительные и некоторые другие: һыу `вода`, һауа `воздух`, мөхәббәт `любовь`.
Если корень (основа) существительного оканчивается на: Существительные с твердыми основами Существительные с мягкими гласными
а, ә, ы, е, о, ө, я -лар-ләрл, м, н, ң, з, ж -дар -дәрб, в, г, д, к, ҡ, п, с, џ, т, ф, х, ҫ, ц, ч, ш, щ-тар -тәр ҙ, й, р, у, ү, и, ю-ҙар -ҙәрВнимательно прочитайте текст, переведите на русский язык, найдите существительные.
Йөҙөңдән йылмайыу китмәһенМинең әсәйем Люциә Наил ҡыҙы Ғүмәрова Стәрлетамаҡ ҡалаһының 1-се һанлы башҡорт лицейында уҡыта.
Уҡыусыларҙы баян серҙәренә төшөндөрә. Әсәйемде бик яраталар, дәрестәрен һәр саҡ көтөп алалар. Әсәйем баянда яҡшы уйнай, йыр-моңға ла оҫта. Мәктәптә бер кисә лә унһыҙ үтмәй.
Йөрәк тәренән сыҡҡан моңло тауышы менән кисәләргә һәр саҡ биҙәк өҫтәй. Һәр ваҡыт шулай йәш, матур бул, йөҙөңдән йылмайыу китмәһен, әсәй!
Словарь:
сер – секрет
моңло тауыш – мелодичный голос
кисә – вечер
Вопросы:
Минең әсәйем ҡайҙа уҡыта?
Балаларҙы нимәгә өйрәтә?
Әсәйем ниндәй һөнәргә оҫта?
Правильно поставьте вопросы к нижеприведенным существительным. В чем отличие вопросов, заданных на существительные башкирского и русского языков?
әсәй – мама икмәк – хлеб
бесәй – кошка бала – ребенок
китап – книга ат – лошадь
аҡбур – мел уҡыусы – ученик
ҡуян – заяц күҙ – глаза
өҫтәл – стол сәскә – цветок
Прочитайте, переведите на русский язык, образуйте форму множественного числа.
а) атай, әсәй, апай, ағай, малай, олатай, өләсәй, бабай, инәй, бала;
б) мәктәп, уҡыусы, уҡытыусы, парта, ҡәләм, ҡағыҙ, китап, дәфтәр, дәреслек, хәреф;
в) ҡала, ауыл, район, урам, йорт, ҡат, өй, фатир, бүлмљ, баҡса;
г) асҡыс, йоҙаҡ, ашъяулыҡ, келәм, мендәр, селтәр, балаҫ, күнәк, ултырғыс, түшәк.
Прочитайте стихотворение, переведите на русский язык, найдите слова в форме множественного числа.
Яҙғы гөлдәрЯҙғы гөлдәр баҡсаларҙа
Күкрәп сәскә аттылар.
Яҙҙы маҡтап, һандуғастарТуғайҙарға ҡайттылар.
Туғайҙарҙа аҡ ҡайындарЯпраҡтарға күмелде.
Яҙғы урман, йәшел туғай
Шатландыра күңелде.
Ҡ. Даян.
Прочитайте анекдот, переведите на русский язык.
Айгөл дөйөм ятаҡҡа ҡайтып инһә, бүлмәләше ҡысҡырып илап ултыра.
– Нимә булды? Ниңә шул тиклем өҙгөләнәһең?
– Әсәйемдәргә, телевизор алырға аҡса ебәрегеҙ әле, тип хат яҙғайным.
– Ебәрмәйәсәктәрме ни?
– Юҡ, улар телевизор ебәргән.
Приложенные файлы
