Pарабаев М.И.
СТ€РЛЕТАМАP PАЛАjЫ ГОДОНИМДАРЫ
Урбанонимияла годонимдар ‰k‰ми‰тле урын алып торалар, с™нки улар атаCан предметтар Qала структураkын билд‰л‰_се т™п объекттар булып и[‰пл‰н‰л‰р. Урбанонимдар башQорт теле лексикаkыныS байтаQ ™л™ш™н т‰шкил ит‰, k‰м шуCа к_р‰ л‰ был атамаларIы махсус р‰_ешт‰ тикшере_ Iур теоретик k‰м практик ‰k‰ми‰тк‰ эй‰. Pала объекттарыныS атамалары _I эшм‰к‰рлегенеS маQсаттары, характер т™рл™л™г™ мен‰н бер-береkен‰н айырылып торалар k‰м Qатмарлы системаны барлыQQа килтер‰л‰р.
А.А. Реформатский k‰м А.В. Суперанская Qала эсенд‰ге объекттарIыS атамаларын уртаQлыQ k‰м яSCыIлыQ исемд‰рIеS к_се_ к_ренешен билд‰л‰_се онимдар булып торалар, тип и[‰пл‰йI‰р [Реформатский,1984:9-34; Суперанская,1973:24]. Ысынлап та, айырым Qала конструкцияларын тасуирлау м‰C‰н‰л‰ре kаQланыуы уларIы уртаQлыQ исемд‰рг‰ яQынлаштыра. Л‰кин, икенсе яQтан, урбанонимдар бер ген‰ объекттыS атамалары булып торалар, шуCа к_р‰ уларIы яSCыIлыQ исемд‰р ™лк‰kен‰ QаратырCа м™мкин. УрбанонимдарIыS яkалышында апеллятив лексиканыS онимлашыу процесы бик асыQ саCылыш таба. Был тармаQ атамаларыныS апеллятив лексиканан айырмаkы уларIыS функцияларында, номинациялау принциптарында, структураkында (k_Iьяkалыш моделд‰ренд‰, фонетикала), уларIыS компоненттары семантикаkында, компоненттарыныS _I-ара б‰йл‰не_ сараларында к_рен‰. УртаQлыQ k‰м яSCыIлыQ исемд‰рIеS уртаQ билд‰л‰ре бар: уларIыS икеkе л‰ бер _к k_I т™рк™м™н‰ – исемг‰ Qарай. Был атамаларIыS бер k_I т™рк™м™ составында й™р™_I‰ре бер _к лингвистик тикшерене_ алымдарын QулланырCа м™мкинлек бир‰. ШуныS мен‰н берг‰ апеллятив лексика мен‰н урбанонимдар араkында _I-ара функциональ айырма бар, был инде ике т™р исемд‰рI‰ семантик k‰м грамматик ким‰лд‰рI‰ _Iенс‰лект‰р булыуын билд‰л‰й. Урбанонимдар тураkында k_I алып барCанда, уларIыS башQарCан функцияларын билд‰л‰_ м™kим. Улар т™п ике вазифа башQара:1) атау (идентификациялау); 2) м‰Cл_м‰ти (информацион). Идентификациялау функция – яSCыIлыQ исемд‰рIеS т™п вазифаkы, k‰м апеллятив k_II‰рI‰н м™kим айырмаkы. ЯSCыIлыQ исемд‰р атау, оQшаш объекттарIы бер-береkен‰н айырып к_рk‰те_ k‰м билд‰л‰_ функцияларын башQаралар. Был атамалар айырым бер т™рк™мд™ барлыQQа килтере_се исемд‰р мен‰н т_гел, ‰ индивидуаль конкрет предмет мен‰н б‰йл‰нг‰н. Билд‰л‰нг‰н функция урбанонимдарCа ла QаCыла, с™нки улар Qала объектын атап й™р™т‰л‰р k‰м уны шуCа оQшаш башQа предметтарIан айыралар. М‰Cл_м‰ти (информатив) функция буйынса урбанонимдар кешег‰ арауыQта д™р™[ й_н‰леш бир‰ k‰м Qала эсенд‰ адрес вазифаkын башQара. УрбанонимдарIыS информатив функцияkы _Iен‰ ген‰ хас _Iенс‰лект‰рг‰ эй‰: улар[ Cкачайте файл, чтобы посмотреть ссылку ] объекттыS спецификаkы буйынса м‰Cл_м‰т бир‰л‰р (эшм‰к‰рлек т™р™, к_рk‰тк‰н хеIм‰ттеS k‰м тауарIарIыS т™рл™л™г™ k.б.). УрбанонимдарIыS идентификациялау функцияkы аI kанлы лексемаларIыS Qулланылыуы мен‰н сикл‰нг‰н, ‰ апеллятив k_II‰рI‰ ысынбарлыQты саCылдырыу ™с™н, саCыштырмаса планда, [ Cкачайте файл, чтобы посмотреть ссылку ] к_бер‰к лексик бер‰мект‰р Qулланыла.
УрбанонимдарIыS семантикаkыныS формалашыуына тышQы факторIар, й‰Cни хужалыQ эшм‰к‰рлеге, тир‰-яQ, эстетик Qимм‰тт‰р, Iур Cына йоCонто яkай. Шулай уQ урбанонимдарIыS семантикаkы кешенеS донъяны танып беле_ _Iенс‰леген саCылдыра тип т‰ ‰йтерг‰ м™мкин.
БашQа топонимдарCа ке_ек _к урбанонимдарCа ла трансонимлашыу _Iенс‰леге хас, й‰Cни улар бер объекттыS атамаkын икенсе объектQа к_сере_ k‰м й‰мCи‰т тормошоноS теге й‰ки к_ренешт‰рен терк‰_ м™мкинлеген‰ эй‰. Был процеста урбанонимдар бер нинд‰й структур _Iг‰решт‰рг‰ бирелм‰йI‰р, ‰ уларIыS тик апеллятив ким‰лд‰ге т‰_ге моделд‰ре ген‰ боIола.
Ст‰рлетамаQ урбанонимияkында ла годонимдар _Iенс‰лекле урын алып тора. Был QаланыS й™I™н к_рk‰те_се урамдарIыS, тыQрыQтарIыS kаны ла байтаQ, k‰м улар б™т‰kе 456. Был Qала атамаларын т_б‰нд‰ге семантик т™рк™мд‰рг‰ б_лерг‰ м™мкин.
1. ГодонимдарIа ландшафтыS k‰м _[емлект‰р донъяkыныS саCылышы. ГодонимдарIы был принцип буйынса анализлаCанда уларIа т‰биC‰т к_ренешт‰ренеS саCылыуы к_I уSында тотола. М‰[‰л‰н,
а) аCас атамаларыныS саCылышы: Pайын урамы, Pайын тыQрыCы,
б) гидронимик терминдарIыS биреле_е: jыулы урам, ЙылCа урамы, Шишм‰ урамы, ЙылCа аръяCы урамы, К_л урамы;
в) таш атамаларыныS бирелеше: Гранит урамы;
г) т‰биC‰т к_ренешт‰ре мен‰н б‰йле атамалар: Урман урамы, Беренсе урман тыQрыCы, Икенсе урман тыQрыCы, Болон урамы, Яр буйындаCы урам, ЙырCанаQ янындаCы урам;;
C) урындыS т‰биCи билд‰л‰ренеS саCылышы:
– т™[™ буйынса билд‰неS саCылышы: Й‰шел урам, PыIыл урам;
– рельеф буйынса билд‰неS к_рk‰теле_е: Ситке урам, Тек‰ урам, Т_б‰нге урам;
– яQтылыQ буйынса сифаттыS саCылышы: АяI урам, Pояшлы урам, АяI тыQрыQ, ЯQты урам;
– айырым бер предметQа Qарата урын буйынса билд‰неS саCылыуы: Сит урам, Урау урам, К_се_ урамы, АрQыры сыCыу урамы, Pала эрг‰kе урамы;
– тауыш буйынса сифаттыS биреле_е: ТымыQ урам, ТымыQ АшQаIар урамы, Тыныс урам.
2. ГодонимдарIа этник т™рк™мд‰рIеS, социаль QатламдарIыS k‰м k™н‰р атамаларыныS саCылышы.
Тикшерене_ объекты булып торCан урам атамаларында кешелек й‰мCи‰те мен‰н б‰йле к_ренешт‰р I‰ _I саCылышын таба. Бындай к_ренешт‰рг‰ т_б‰нд‰гел‰рIе QаратырCа м™мкин:
а) этник т™рк™мд‰рIеS саCылышы: БашQорт урамы, Беларус урамы, Славян урамы, Украин тыQрыCы, Юрматы урамы,
б) k™н‰р атамаларыныS бирелеше: Космонавтар урамы, Таусылар урамы, Машина т™I™_сел‰р урамы, Нефтехимиктар урамы, Элемт‰сел‰р урамы, Химиктар урамы, Цементсылар урамы;
в) социаль т™рк™мд‰рIеS бирелеше: ХалыQ урамы, ХалыQ тыQрыCы, Й‰шт‰р урамы, Пионер урамы, Пролетарий урамы, ХеIм‰т резервтары урамы, ХеIм‰т резервтары тыQрыCы, УQыусы урамы.
3. АнтропонимдарIан яkалCан годонимдар.
Был т™рк™мг‰ QараCан годонимдар урбанонимдар араkында иS киS таралыш алCан. Кеше исемд‰ренеS трансонимлашыуы k™I™мт‰kенд‰ яkалCан годонимдар башQа урбанонимдар мен‰н саCыштырCанда актив Qулланылыусы бер‰мек функцияkында сыCыш яkайIар. Годонимдар составындаCы антропонимдар килеп сыCыштары яCынан т™рл™ QатламдарCа QарайIар, k‰м был исемд‰рIе й™р™тк‰н ш‰хест‰р ил тарихыныS т™рл™ д‰_ерI‰ренд‰ билд‰лелек тапQандар:
а) Октябрь революцияkына тиклемге осорIа й‰ш‰г‰н ш‰хест‰рIеS исемд‰ре мен‰н б‰йле годонимдар: Айвазовский урамы, АQмулла урамы, Аксаков урамы , Белинский урамы k.б.;
б) Октябрь революцияkы k‰м шул осор мен‰н б‰йле ш‰хест‰рIеS исемд‰рен‰н барлыQQа килг‰н годонимдар. Артем урамы, Бабич урамы, Бауман урамы, З‰ки В‰лиди урамы, Крупская урамы k.б.;
в) Б™й™к Ватан kуCышы ваQиCалары мен‰н б‰йле ш‰хест‰рIеS исемд‰рен‰н яkалCан годонимдар: Муса Г‰р‰ев урамы, Космодемьянская урамы, Шайморатов урамы, Суханов урамы.
г) м‰I‰ни‰т k‰м башQа ™лк‰л‰рI‰ билд‰лелек яулаCан ш‰хест‰рIеS исемд‰ре мен‰н б‰йле годонимдар: Гагарин урамы, Макаренко урамы, Насыри урамы, Юлдашев урамы.
АнтропонимдарIан яkалCан годонимдар, ми[алдарIан к_рене_енс‰, урам атамаларыныS т™п ™л™ш™н т‰шкил ит‰. Был бер‰мект‰рг‰ б‰йле урам атамаларыныS kаны 184. Шулар араkынан 23 годоним т™рки сыCанаQлы k_II‰р булkа, QалCандары рус k‰м башQа телд‰рI‰н килеп инг‰н лексик бермект‰р булып тора.
€H€БИ€Т
Реформатский А.А. Топономастика как лингвистический факт // Топономастика и транскрипция. - М.,1984.-С. 9-34.
Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. – Москва, 1973. – 148 с.
15
СТ€РЛЕТАМАP PАЛАjЫ ГОДОНИМДАРЫ
Урбанонимияла годонимдар ‰k‰ми‰тле урын алып торалар, с™нки улар атаCан предметтар Qала структураkын билд‰л‰_се т™п объекттар булып и[‰пл‰н‰л‰р. Урбанонимдар башQорт теле лексикаkыныS байтаQ ™л™ш™н т‰шкил ит‰, k‰м шуCа к_р‰ л‰ был атамаларIы махсус р‰_ешт‰ тикшере_ Iур теоретик k‰м практик ‰k‰ми‰тк‰ эй‰. Pала объекттарыныS атамалары _I эшм‰к‰рлегенеS маQсаттары, характер т™рл™л™г™ мен‰н бер-береkен‰н айырылып торалар k‰м Qатмарлы системаны барлыQQа килтер‰л‰р.
А.А. Реформатский k‰м А.В. Суперанская Qала эсенд‰ге объекттарIыS атамаларын уртаQлыQ k‰м яSCыIлыQ исемд‰рIеS к_се_ к_ренешен билд‰л‰_се онимдар булып торалар, тип и[‰пл‰йI‰р [Реформатский,1984:9-34; Суперанская,1973:24]. Ысынлап та, айырым Qала конструкцияларын тасуирлау м‰C‰н‰л‰ре kаQланыуы уларIы уртаQлыQ исемд‰рг‰ яQынлаштыра. Л‰кин, икенсе яQтан, урбанонимдар бер ген‰ объекттыS атамалары булып торалар, шуCа к_р‰ уларIы яSCыIлыQ исемд‰р ™лк‰kен‰ QаратырCа м™мкин. УрбанонимдарIыS яkалышында апеллятив лексиканыS онимлашыу процесы бик асыQ саCылыш таба. Был тармаQ атамаларыныS апеллятив лексиканан айырмаkы уларIыS функцияларында, номинациялау принциптарында, структураkында (k_Iьяkалыш моделд‰ренд‰, фонетикала), уларIыS компоненттары семантикаkында, компоненттарыныS _I-ара б‰йл‰не_ сараларында к_рен‰. УртаQлыQ k‰м яSCыIлыQ исемд‰рIеS уртаQ билд‰л‰ре бар: уларIыS икеkе л‰ бер _к k_I т™рк™м™н‰ – исемг‰ Qарай. Был атамаларIыS бер k_I т™рк™м™ составында й™р™_I‰ре бер _к лингвистик тикшерене_ алымдарын QулланырCа м™мкинлек бир‰. ШуныS мен‰н берг‰ апеллятив лексика мен‰н урбанонимдар араkында _I-ара функциональ айырма бар, был инде ике т™р исемд‰рI‰ семантик k‰м грамматик ким‰лд‰рI‰ _Iенс‰лект‰р булыуын билд‰л‰й. Урбанонимдар тураkында k_I алып барCанда, уларIыS башQарCан функцияларын билд‰л‰_ м™kим. Улар т™п ике вазифа башQара:1) атау (идентификациялау); 2) м‰Cл_м‰ти (информацион). Идентификациялау функция – яSCыIлыQ исемд‰рIеS т™п вазифаkы, k‰м апеллятив k_II‰рI‰н м™kим айырмаkы. ЯSCыIлыQ исемд‰р атау, оQшаш объекттарIы бер-береkен‰н айырып к_рk‰те_ k‰м билд‰л‰_ функцияларын башQаралар. Был атамалар айырым бер т™рк™мд™ барлыQQа килтере_се исемд‰р мен‰н т_гел, ‰ индивидуаль конкрет предмет мен‰н б‰йл‰нг‰н. Билд‰л‰нг‰н функция урбанонимдарCа ла QаCыла, с™нки улар Qала объектын атап й™р™т‰л‰р k‰м уны шуCа оQшаш башQа предметтарIан айыралар. М‰Cл_м‰ти (информатив) функция буйынса урбанонимдар кешег‰ арауыQта д™р™[ й_н‰леш бир‰ k‰м Qала эсенд‰ адрес вазифаkын башQара. УрбанонимдарIыS информатив функцияkы _Iен‰ ген‰ хас _Iенс‰лект‰рг‰ эй‰: улар[ Cкачайте файл, чтобы посмотреть ссылку ] объекттыS спецификаkы буйынса м‰Cл_м‰т бир‰л‰р (эшм‰к‰рлек т™р™, к_рk‰тк‰н хеIм‰ттеS k‰м тауарIарIыS т™рл™л™г™ k.б.). УрбанонимдарIыS идентификациялау функцияkы аI kанлы лексемаларIыS Qулланылыуы мен‰н сикл‰нг‰н, ‰ апеллятив k_II‰рI‰ ысынбарлыQты саCылдырыу ™с™н, саCыштырмаса планда, [ Cкачайте файл, чтобы посмотреть ссылку ] к_бер‰к лексик бер‰мект‰р Qулланыла.
УрбанонимдарIыS семантикаkыныS формалашыуына тышQы факторIар, й‰Cни хужалыQ эшм‰к‰рлеге, тир‰-яQ, эстетик Qимм‰тт‰р, Iур Cына йоCонто яkай. Шулай уQ урбанонимдарIыS семантикаkы кешенеS донъяны танып беле_ _Iенс‰леген саCылдыра тип т‰ ‰йтерг‰ м™мкин.
БашQа топонимдарCа ке_ек _к урбанонимдарCа ла трансонимлашыу _Iенс‰леге хас, й‰Cни улар бер объекттыS атамаkын икенсе объектQа к_сере_ k‰м й‰мCи‰т тормошоноS теге й‰ки к_ренешт‰рен терк‰_ м™мкинлеген‰ эй‰. Был процеста урбанонимдар бер нинд‰й структур _Iг‰решт‰рг‰ бирелм‰йI‰р, ‰ уларIыS тик апеллятив ким‰лд‰ге т‰_ге моделд‰ре ген‰ боIола.
Ст‰рлетамаQ урбанонимияkында ла годонимдар _Iенс‰лекле урын алып тора. Был QаланыS й™I™н к_рk‰те_се урамдарIыS, тыQрыQтарIыS kаны ла байтаQ, k‰м улар б™т‰kе 456. Был Qала атамаларын т_б‰нд‰ге семантик т™рк™мд‰рг‰ б_лерг‰ м™мкин.
1. ГодонимдарIа ландшафтыS k‰м _[емлект‰р донъяkыныS саCылышы. ГодонимдарIы был принцип буйынса анализлаCанда уларIа т‰биC‰т к_ренешт‰ренеS саCылыуы к_I уSында тотола. М‰[‰л‰н,
а) аCас атамаларыныS саCылышы: Pайын урамы, Pайын тыQрыCы,
б) гидронимик терминдарIыS биреле_е: jыулы урам, ЙылCа урамы, Шишм‰ урамы, ЙылCа аръяCы урамы, К_л урамы;
в) таш атамаларыныS бирелеше: Гранит урамы;
г) т‰биC‰т к_ренешт‰ре мен‰н б‰йле атамалар: Урман урамы, Беренсе урман тыQрыCы, Икенсе урман тыQрыCы, Болон урамы, Яр буйындаCы урам, ЙырCанаQ янындаCы урам;;
C) урындыS т‰биCи билд‰л‰ренеS саCылышы:
– т™[™ буйынса билд‰неS саCылышы: Й‰шел урам, PыIыл урам;
– рельеф буйынса билд‰неS к_рk‰теле_е: Ситке урам, Тек‰ урам, Т_б‰нге урам;
– яQтылыQ буйынса сифаттыS саCылышы: АяI урам, Pояшлы урам, АяI тыQрыQ, ЯQты урам;
– айырым бер предметQа Qарата урын буйынса билд‰неS саCылыуы: Сит урам, Урау урам, К_се_ урамы, АрQыры сыCыу урамы, Pала эрг‰kе урамы;
– тауыш буйынса сифаттыS биреле_е: ТымыQ урам, ТымыQ АшQаIар урамы, Тыныс урам.
2. ГодонимдарIа этник т™рк™мд‰рIеS, социаль QатламдарIыS k‰м k™н‰р атамаларыныS саCылышы.
Тикшерене_ объекты булып торCан урам атамаларында кешелек й‰мCи‰те мен‰н б‰йле к_ренешт‰р I‰ _I саCылышын таба. Бындай к_ренешт‰рг‰ т_б‰нд‰гел‰рIе QаратырCа м™мкин:
а) этник т™рк™мд‰рIеS саCылышы: БашQорт урамы, Беларус урамы, Славян урамы, Украин тыQрыCы, Юрматы урамы,
б) k™н‰р атамаларыныS бирелеше: Космонавтар урамы, Таусылар урамы, Машина т™I™_сел‰р урамы, Нефтехимиктар урамы, Элемт‰сел‰р урамы, Химиктар урамы, Цементсылар урамы;
в) социаль т™рк™мд‰рIеS бирелеше: ХалыQ урамы, ХалыQ тыQрыCы, Й‰шт‰р урамы, Пионер урамы, Пролетарий урамы, ХеIм‰т резервтары урамы, ХеIм‰т резервтары тыQрыCы, УQыусы урамы.
3. АнтропонимдарIан яkалCан годонимдар.
Был т™рк™мг‰ QараCан годонимдар урбанонимдар араkында иS киS таралыш алCан. Кеше исемд‰ренеS трансонимлашыуы k™I™мт‰kенд‰ яkалCан годонимдар башQа урбанонимдар мен‰н саCыштырCанда актив Qулланылыусы бер‰мек функцияkында сыCыш яkайIар. Годонимдар составындаCы антропонимдар килеп сыCыштары яCынан т™рл™ QатламдарCа QарайIар, k‰м был исемд‰рIе й™р™тк‰н ш‰хест‰р ил тарихыныS т™рл™ д‰_ерI‰ренд‰ билд‰лелек тапQандар:
а) Октябрь революцияkына тиклемге осорIа й‰ш‰г‰н ш‰хест‰рIеS исемд‰ре мен‰н б‰йле годонимдар: Айвазовский урамы, АQмулла урамы, Аксаков урамы , Белинский урамы k.б.;
б) Октябрь революцияkы k‰м шул осор мен‰н б‰йле ш‰хест‰рIеS исемд‰рен‰н барлыQQа килг‰н годонимдар. Артем урамы, Бабич урамы, Бауман урамы, З‰ки В‰лиди урамы, Крупская урамы k.б.;
в) Б™й™к Ватан kуCышы ваQиCалары мен‰н б‰йле ш‰хест‰рIеS исемд‰рен‰н яkалCан годонимдар: Муса Г‰р‰ев урамы, Космодемьянская урамы, Шайморатов урамы, Суханов урамы.
г) м‰I‰ни‰т k‰м башQа ™лк‰л‰рI‰ билд‰лелек яулаCан ш‰хест‰рIеS исемд‰ре мен‰н б‰йле годонимдар: Гагарин урамы, Макаренко урамы, Насыри урамы, Юлдашев урамы.
АнтропонимдарIан яkалCан годонимдар, ми[алдарIан к_рене_енс‰, урам атамаларыныS т™п ™л™ш™н т‰шкил ит‰. Был бер‰мект‰рг‰ б‰йле урам атамаларыныS kаны 184. Шулар араkынан 23 годоним т™рки сыCанаQлы k_II‰р булkа, QалCандары рус k‰м башQа телд‰рI‰н килеп инг‰н лексик бермект‰р булып тора.
€H€БИ€Т
Реформатский А.А. Топономастика как лингвистический факт // Топономастика и транскрипция. - М.,1984.-С. 9-34.
Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. – Москва, 1973. – 148 с.
15
Приложенные файлы
