Угулзалар

Допчузу
Киирилдези…………………………………………………………………………………2
I. Тыва угулза, хээлер – уран ч\\лд\ё бир хевири…………………………..…………3
1.1. Тыва угулза, хээлерниё тывылганы…………………………………………………3
1.2. Угулза, хээ деп с=стерниё утказы…………………………………… ………… 3 - 4
1.3. +лчей-удазыны…………………………………………………………………….. 5
1.4. Кызыл хоорайныё баштайгы с\лде демдээ …………………………………….5
1.5. Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чыл оюн  демдеглээр хемчеглерниң тускай демдээ …………………………………………………………………………….6
1.6. Кас демдек…………………………………………………………………………… 6
II. Практиктиг кезээ.....................................................................................................7
Т\ёнелдер …………………………………………………………………………….........8
Ажыглаан литература…………………………………………………………... .............9
Киирилдези
Мээё авам – тыва дыл, чогаал башкызы, ынчангаш бажыёывыста «Тыва дыл», «Т=рээн чогаал», «Тыва чогаал» деп ==редилге номнары, черле тыва дыл кырында номнар аажок х=й. Оларныё х=й кезииниё даштын угулза, хээ-биле каастаан деп эскердим. Тыва чоннуё эдилелдериниё, хевиниё-даа каасталгазында угулза, хээлер чугула черни ээлеп турар, а оларныё аразындан =лчей-удазыны онзагай уткалыг деп авам тайылбырлады. Ынчангаш тыва угулзалар болгаш хээлер, ылаёгыя =лчей-удазыныныё дугайында шинчилээр деп шиитпирледим.

Ажылдыё темазы: «Тыва угулзалар, хээлер. +лчей-удазыны».
Сорулгазы: тыва хээлер болгаш угулзалар дугайында материалды чыып, “+лчей-удазыныныё” тывылганын, ужур-утказын тодарадып шинчилээри.
Сорулганы боттандырар дээш кылып чорудар ажылдар:
Тыва угулзалар, хээлер дугайында материалдарны чыыр.
Хову-Аксы эге болгаш ортумак школаларыныё ==реникчилери-биле беседаны чорудар.
Чыып алган материалды системажыдар.
Т\ёнелдерни \нд\рер.

Чугула херектии:
Тыва угулза, хээлер чоннуё т==г\з\, культуразы, чаагай чаёчылдары, с\з\глелдери-биле сырый харылзаалыг болганда, оларныё ужур-утказын, т==г\з\н билип алыры солун болгаш ажыктыг.
Ажыглаан аргалар:
- теория материалыныё анализи;
- к=рг\з\г материалыныё анализи, деёнеп т\ёнээри;
- информантылар-биле беседа.
Шинчилел ажылыныё объектизи(шинчилээр ч\\л\): тыва угулзалар, хээлер; «=лчей-удазыны» деп хээ.
Тыва угулза, хээлер – национал уран ч\\лд\н бир хевири.
Кандыг-даа чоннар эдилеп чоруур эт-севин, аяк-савазын кандыг-ла бир угулза хээлер-биле каастап ап чорааннар. Тывага кээп турган баштайгы аян-чорукчуларныё демдеглелдеринден к==рге, тыва =гн\ё иштинден оларныё бир дугаар караанга илдигер «чырык ч\ве» угулза, хээлиг аптаралар, арнын таналап каастаан тыва сыртык бооп тургулааны таварылга эвес.
Тыва угулза, хээлер - тыва чоннуё национал уран ч\\л\н\ё, ылаёгыя чурулга, каасталга уран ч\\л\н\ё онзагай бир хевири, чардынмас кезээ. Тыва кижи т=рээн бойдузунуё чайгаар б\ткен угулза, хээ дег чараш чурумалыныё аразынга чурттап, тыва =гн\ё хээлеп сыраан ак ширтээн кырлап, аптара-савазыныё аянныг каасталгазын чарашсынып =скен. Тыва угулза, ооё эстетиктиг к=р\ш-билииниё эге сомазын хевирлээн.
Угулза, хээ дээрге кижиниё чараш ч\веге сундулуун, эскерилге, хамаарылгазын, эстетиктиг к=р\ж\н шыйыглар дузазы-биле илергейлеп к=рг\скен уран каасталганыё бир хевири.
/е-д\птен бээр тываларнын бурунгулары болур т=рел аймактар салгалдан салгалче боттарынын ажыл-амыдыралынын каасталга уран ч\\л\н\н болгаш ус дарган кылыгларынын кайгамчыктыг солун истерин арттырып чораан.
1.1. Тыва угулза, хээлерниё тывылганы
Угулза, хээ хамыктыё мурнунда тыва улустуё уран ч\\л\н\ё аёгы б=л\\, ооё иштинде харын-даа чурулга, каасталга уран ч\\л\н\ё бир кезии болур. Угулза, хээлерниё тывылганы узун т==г\л\г. Ооё эгези бурунгу кижиниё хая-дашка аё-меёниё д\рз\-хевирин сомалап чуруптар (петроглифтер) апарган \еден эгелээн. А Тывага хамаарыштыр алыр болза, шак ындыг чуруктарлыг, шыйыг бижиктерлиг хаялар, к=жээлер барык базым санында деп чугаалап болур. Те, чуёма – дээринде шаштыккан бедик туругларда, х==мей-сыгыт - \т-куйлардан чаёгыланып турар к=шк\н Азияныё эё бурунгу культура т=в\ деп бистиё чуртувусту бо х\ннерде б\г\ делегей магадап турар. Ол бурунгу тураскаалдарны тыва кижи х\н б\р\ караа-биле к=р\п, холу-биле тудуп-суйбап =скен. Оларныё иштинде угулза-биле эё байы – кижи-к=жээлер. Ындыг к=жээлерниё куржааёгызын, мойнун долгандыр изеп каан шыйыгларны к==рге, бир-ле угулзалар ышкаш боорун амгы улуг назылыг улуста к=рбээн кижи чок боор.
1.2. Угулза, хээ деп с=стерниё утказы
Бир эвес, угулза, хээ деп с=стерниё алыс д=з\н алыр болза, тыва-даа, моол-даа (угулза, хээ) дылдарда уран чурулгага, сиилбиг каасталгага бир деёге ажыглаттынып турар чаёгыс уткалыг с=стер болур. Ук синонимнер чаёгыс билиишкинни илередип турар болганда, оларны аёгы-аёгы бот-тускайлаё уткалыг с=стер деп ылгаары берге. Ынчалза-даа тыва дылда угулза биле хээни шуут аёгылай, кандыг-бир ч\веге хамаарыштыр «чыпшыр» к=рген быжыг с=с каттыжыышкыннары эвээш эвес. Чижээ, угулзалыг идик (хээлиг идик эвес), угулзалыг т=репчи, деспе дижир бис, ол ышкаш кандыг-бир чараш шыйыгны азы бойдустуё чурумалын угулза дег деп д=мейлеп деёнээри база бар.
Удазынныё ужугу дег,
Узун баткан Хандагайты.
Уран кыстар даараан ышкаш,
Угулза дег Хандагайты.
Улустуё бо ырызында «узун баткан», «угулза дег» деп с=стерни алыр болза, угулзаны ш=йл\п чоруткан шыйыг кылдыр к=рг\скен. Ынчангаш угулза дээрге шала узадыр шыйдынган, бот-бодун катаптаан б=д\\н чуруктуг. Угулзаны ынчаар тодарадырынга ооё эё б=д\\н хевирлери – чаёгыс шыйыглыг хаажы, кожаа, ==лет, минчиг, харын-даа ыскыттар безин бадыткап болур. Угулза дээрге аай-дедир, \нд\р\к-киирик х=й-янзы чараш шыйыгларны ажыглап тургаш чураан уран-каасталга хевири.
Ам хээни к=рээлиёер.
Тыва кижи «аяк хээлиг», «хана хээлиг», «чечек хээлиг» азы «б\р\ хээлиг» деп чугаалаар, а «аяк угулзалыг», «хана угулзалыг» азы «чечек угулзалыг» дивес болгай. Ынчап кээрде, хээ дээрге нарын шыйыгларлыг, кандыг-бир д\рз\-хевир сомалыг бир б=л\к кылдыр чуруттунган уран сиилбиг болур. Ооё чижээнге аяк хээлиг торгуну алыр болза, т=гериктиё иштики чурулгазы нарын шыйыгларлыг, а ол ышкаш д=рбелчин хана-карак азы мугур-даа хээлиг =лчей-удазыны база-ла элээн нарын шыйыгларлыг болур.
Хээ дээрге д=рбелчин база т=герик хевирде чураан уран каасталга.
Ынчалза-даа угулза, хээ деп ч\л, ол с=стерниё чогум-на тыва янзызы (вариант) езугаар аёгылай к==р бе азы чаёгыс билиишкинни илередип турар деп санаар бе дээрзин уран ч\\лд\ё шинчээчилери, дыл эртемденнери ылап тодарадыр ужурлуг.
Угулзаларнын болгаш хээлерниё хевирлери янзы-б\р\: алага азы маска хээ, дегээ, чартык ай, кас демдек, инек думчуу, таалай болгаш солун хээзи, чечек хээ, кошкар хээ, аяк хээзи дээш оон-даа =ске.
Тыва чоннуё идик-хевиниё, =г иштиниё эдилелдериниё каасталгазында чугула черни «=лчей-удазыны» деп хээ ээлеп турар. Т=нч\з\-даа, эгези-даа билдинмес болгаш, т=нч\ чок аас-кежиктиё символу кылдыр санаттынар.
+лчей-удазыны
+лчей-удазыны аажок чараш болгаш ханы уткалыг хээ. Ол Тывага сарыг-шажынныё нептереп тарааны-биле тывылган деп санап турар.
+лчей-удазын – удазындан аргаан д=рт-адыр сагындырар угулза, аас-кежиктиё демдээ.
+лчей-удазынныё 4 к=зенектери аал коданы, от чаяачызы. Ол кижиниё кут-с\незинин тудуп алган чоруур, ынчангаш ону =лчей-удазыны дээн. Ырак чоруур кижилер эт-севинге каасталга кылдыр даарап алган азы чурааш хойлап алган чоруур. Ону хойлап алырга, \ш катап адарга, \ш катап частырар дижир. Россия Федерациязыныё алдарлыг тудугжузу 83 харлыг Сарыглар Амыртии Кылын-оолович аёнап чорааш, танывазы кижиге боолаткаш, дириг \нген. +лчей- удазыны хойлап чораан ч\ве-дир. +лчей-удазыны ооё амы-тынын камгалап алганы ол бооп-тур.
Тыва улустуё т==г\з\нде =лчей-удазынын аас-кежиктиё чаяакчызы, чоннуё с\лде демдээ кылдыр х\нд\леп чораан. +лчей-удазынын к==рге, баскылажып алган аксы мунгаш б=д\\н к=зенектер кылдыр к=ст\р. Херек кырында деё-дески, шын хемчээлин езугаар шыйып алыры ындыг-ла белен эвес. Ону чуруурда, б\г\ талазы деё белеткеп алган ш=л\нге эге точкадан эгелээш, он точканы д=рт талазынга демдеглээш, квадраттар кылдыр тудуштур шыйыптар. Квадраттарда шиглеп, деё шыйыгларлыг =лчей удазынын хевирлеп алгаш, ортузунда артык шыйыгларын ап кааптар.
«Шыырак дээн баяаттар «+лчей-удазынын», «Т\мен =лчей-удазынын» аас-кежик, амыдырал, ажы-т=лд\ё камгалакчызы кылдыр чаяаттынган демдээ деп с\з\глеп, олбук, ширтектерин ==н\ё хаалгазын уран-шеверлерге сырыдып, эжик-хаалгазын сурукчуларга каастадып ап чорааннар» - деп, бистиё бурунгуларывыс чугаалаарлар.
Тыва б=рт дошказын «доё кылдыр баглап =рээн =лчей-удазыны» дээр. Ону бодаарга, дошкалыг ==к, ооё =р\гл\г бажы база хээ бооп болур-дур, ч\гле доёнаан хээ. Дошканы б=рттен адыргаш, кошкаткаш, чада салыптар болза, =лчей-удазыны апаар.
Кызыл хоорайныё баштайгы с\лде демдээ
Кызылдыё бир дугаар с\лде демдээн 1974 чылдыё июнь 12-де бадылаан. Камгалал чепсектиё (щит) кызыл =ён\г ш=л\н\ё ортузунда =лчей-удазыны, «Азияныё т=в\» обелиск, Кызыл хоорайныё тургустунган чылы – 1914 деп санны д\рз\леп к=рг\скен. Иий кыдыындан чоруткан 2 дыйлагар к=к дилиндектер дээрге Улуг-Хем бооп каттышкан Бии-Хем биле Каа-Хемниё символу.
Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чыл оюн  демдеглээр хемчеглерниң тускай демдээ
Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чыл оюн  демдеглээр хемчеглерниң тускай демдээ кылдыр өлчей-удазыны колдап  турар  чурукту организакчы бөлүк тодарадып шилээн. Шилиттинген эмблеманың автору 46 харлыг Тыва культураны сайзырадыр төптүң фоточурукчузу болгаш дизайнери Василий Балчий-оол. Бо эмблемада тыва чоннуң чурулга уран чүүлүнүң үндезин дөзү, чоннуң чаңчылдарын таварыштыр байырлалдың утка- шынарын  дамчыдып турар.
Юбилейлиг хемчеглерниң кол демдээ болур чурукта кол черни өлчей-удазынының тускайлаан хевири колдап турар. Төнчү чок аас - кежиктиң демдээ Россия биле Тываның аразында эп-найыралын херечилеп көргүскен. Удазын улаштыр чоруткаш, Тываның төөгүлүг демдээ - Азияның төвү тураскаалдың дүрзү-хевиринче шилчий берген. Ийи кыдыын эрте - бурун шагдан тура эдилелдерде ажыглап чоруурувус - аяк хээлиг угулзалар каастаан. Көшкүн чоннарның төөгүзүнде, оларның аразынче тывалар база кирип турар, бо угулза  төнчү чок бурунгаар шимчээшкинни илередип турар. Эмблеманың автору Василий Балчый - оолдуң санап турары - биле, аяк хээлиг угулзада найыралдың база бир чарлып болбас кезээ - хүндүлээчел чоруктуң, кижилерниң аразында харылзааларның  доктаамал туруштуунуң  утказы база кирип турарын көргүскен деп турар. Бо-ла бүгү ханы уткалыг демдектерни Тываның болгаш Россияның туктары дээрбектей долгап алган.
Кас демдек.
Кас демдек – уштарын ээп каан д=рт-адыр хевирлиг демдек.
Тыва улус ылгын чоруктуг чылгы малдыё, харын-даа чарышка аъттарныё чаяазынга демдек кылдыр хап чораан. ТАР \езинде ревшериглерниё б=рттеринге шеригниё с\лде демдээ (символ) кылдыр кадап чораан. Ам моол улус кас демдекти амыдыралдыё, аас-кежиктиё ыдыктыг демдээ кылдыр эдилеп чоруур. Оларныё эт-херекселинде геометриялыг тургузуг езугаар угулза чергелештир эт-севиниё каасталгазы кылдыр сиилбип чораан бооп турар. Ооё ниити адын «т\мен =лчей- удазыны» деп адаар. Чиёгис-Хаандан эгелээш, «т=нмес-читпес эт-х=реёги, аас-кежик, амыдырал-чуртталга, ажы-т=лд\ё камгалакчызы» кылдыр чаяаттынган демдек болуп турар.
Ооё ук-т==г\з\ Японияга тывылган. Эртенги х\нн\ё далай чалгыынга дегген херелдеринден укталган. Ч\гле кас демдектеи чуруурунда аёгыда, кас демдектиё шуушкак оруктарынга кыс кижиниё камгалалы, эр кижиниё камгалалы деп хээлерни база каастай сиилбиир.
Ынчангаш +лчей-удазыны биле кас демдек кайызы-даа аас-кежиктиё ыдыктап, хай-халап \нд\рбес шаандагы тыва, моол-даа чоннарныё ниити сагыыр езулалы болуп турар.
Практичиктиг кезээ
Практиктиг кезээнде 4-к\ болгаш 7-ги класстыё ==реникчилеринге айтырыглар салган.
Ниитизи-биле 40 ==реникчи киришкен.
Дараазында айтырыгларны салган:
Угулза деп ч\л?
Узор деп орус с=с-биле солаан Чечек Каасталга Чараш ч\\л Билбес мен
4-к\ класстыё ==реникчилери 5 (25%) 5 (25%) 2 (10%) 8 (40%)
7-ги класстыё ==реникчилери 4 (20%) 7 (35%) 2 (10%) 7(35%)
Ниитизи-биле: 5 (12,5%) 9 (22,5%) 9 (22,5%) 2(5%) 15 (37,5%)
Хээ деп ч\л?
Х\рээ Билбес мен
4-к\ класстыё ==реникчилери 1 (5%) 19 (95%)
7-ги класстыё ==реникчилери 20(100%)
Ниитизи-биле: 1 (2,5%) 39 (97,5%)
+лчей-удазыны деп ч\л?
Каасталга Угулза Кижи ады Чечек Символ Чараш ч\\л Билбес мен
4-к\ класстыё ==реникчилери 1 (5%) 1(5%) 1(5%) 2 (10%) 15 (75%)
7-ги класстыё ==реникчилери 1 (5%) 2(10%) 1 (5%) 16(80%)
Ниитизи-биле: 2 (5) 2 (5%) 1 (2,5%) 1(2,5%) 1 (2,5%) 2 (5%) 31 (77,5%)
Т\ёнел: ==реникчилерниё х=й кезии угулза, ылаёгыя хээ болгаш =лчей-удазыныныё дугайында билбес болганындан айтырыгларга харыылап, тайылбырлап шыдаваан.
Т\ёнелдер
Тыва чоннун каасталга уран-чурулгазынын, ус-дарган ажылдарынын угулза хевирлери кончун нарын, ол чанчылдарнын тывылган назыны бурунгу кылдыр санаттынып турар. Чамдык таварылгаларда янзы-буру эт-херексел, эдилелдерге кылган угулза-хээлер, чугле каасталга болбайн, харын-даа ч\д\лге-с\з\глел-биле тудуш холбаалыг чораан деп билип алдым.
Тыва угулзаларныё чараш-каазында тыва кижиниё чурттап чоруур чуртунуё, \н\ш, бойдузунуё каас-чаражы, чылдыё д=рт \езинде =скерлиишкиннери, мал-маганыныё им-демдектери сиёниккен.
Амгы \еде тыва кижилер =гбелериниё чаёчылдарын уламчылап, «+лчей-удазынын» амыдыралдыё, аас-кежиктиё демдээ кылдыр х\нд\леп, с\з\глеп, каасталга кылдыр ажыглап чоруур.
Угулза, хээлерни чурулга, к\ш-ажыл кичээлдеринге чуруп, оюп, сиилбип, чараш ч\\лдерге чанчыгып, амыдыралга х=й\-биле ажыглап болур деп т\ннедим.

Ажыглаан литература
Будегечи Т. Художественное наследие тувинцев. Москва 1995.
Чап Ч.М., Б=лг\м-оол А.Т. Тыва угулзалар, хээлер. Кызыл – 2008.
Интернет-ресурсы
http://www.calend.ru/travel/584/ https://www.google.ru/ http://gov.tuva.ru/press_center/news/konkursy/1513/