Тыва чогаалды ооредиринге тайылбыр бижик.
Пояснительная записка программы обучения тувинской литературе.
Тыва аас чогаалы, чечен чогаал чоннун чогаадыкчы салым-чаяаныннын боттуг костуушкуннери болур. Аас чогаалы тыва чоннун ада-огбелеринин чус-чус чылдарда чогаадып, болбаазырадып келген состун уран чуулу болур. Оон эстетиктиг чанчылдарынга даянгаш, делегейнин улустарынын (эн ылангыя орус, моол) литератураларынын улегер-майыын эдерип,тыва чечен чогаал 20 чус чылдын чээрбиги чылдарындан бээр боттанып келген. Амгы уеде тыва аас чогаалы болгаш литература Тыва Республиканын чонунун культуразынын эн улуг доктаамал эстетиктиг чанчылдарлыг уран чуулу болу берген. Ол ам чонну чаагай чанчылдарга, кижизидеринин, огбелернин алдарлыг тоогузун оорениринин, келир уеге бузуреп болурунун идегелин быжыглаар чепсээ апарган. Ынчангаш тыва чогаалды ооредиринин программазы ундезин (базовая) деннелге Тыва Республиканын Ооредилге яамызынын «5-11 класстарга Программалар. Тыва дыл. Харылзаалыг чугаасайзырадылгазы. Тыва аас чогаалы болгаш литература» деп номунга ундезилеп делгеренгей (развёрнутая) тургустунган.
Тыва чогаалды ооредиринин сорулгалары, кылыр ажылдары.
Цели и задачи обучения тувинской литературе.
Аас чогаалы болгаш литература кижилернин медерелин сайзырадырынга, сагыш-сеткилин байыдарынга, аажы-чанын хевирлээринге, чоннун чаагай чанчылдарын эдереринге аажок улуг салдарны чедирип турар, ынчангаш оларны уран чуулдун оске-даа хевирлери-биле холбаштырып ооретпишаан, дараазында сорулгаларны салган:
-Тыва улустун шаандагы болгаш амгы амыдыралы-биле, хосталга, аас-кежик дээш чоннун демисежип чораанын оореникчилерге таныштырар, тоогучу ёзу-биле угаап ооредир.
-Россиянын хой националдыг улустарынын акы-дунма харылзааларын, кожа-хелбээ чурттар, депшилгелиг чоннары-биле харылзааларын коргускен чогаалдар-биле чалыыларнын интернационалчы, патриотчу кижизидилгезин быжыктырар.
-Улустун аас чогаалынын, литературанын курлавырларын аныяк салгалды чаагай идеалдарга, улусчу моральга, ужур-чурумга, торээн чуртунга, чонунга, тоогузунге чоргааралды, бойдуска, кижиге, дириг амытаннарга гуманисчи хамаарылгалыг болурунга кижизидеринге ажыглаар.
-Тыва литература амыдыралга тура-соруктуг, омак-сергек, бурунгаар чуткулдуг, хей-аъттыг, куш-ажылга болгаш эстетикага кижизидип, ону алдаржыдып остуреринге чепсек болур.
-Улустун аас чогаалынын, литературанын теоретиктиг билиглерин быжыг шингээттиргеш, оларны амыдыралга ажыглап билиринге ооредир.
-Чогаалдарнын идейлиг утказын, уран-чеченин медередип, уран номчулгага быжыг хандыкшылдыг болурунга ооредир.
-Уе-уеде тыва литературанын шиитпирлеп турганы хой айтырыгларын тыва чогаал эртеминин башкылаашкынынга чаа чогаадыкчы, тывынгыр, ханы билии, хей-аът киирикчи эрудициязы, бодунун улегерлиг чоруу-биле оореникчилернин дилеп тывар, сонуургалдыг ажылдаарын чедип алыр.
5-11 класстарга тыва чогаал эртеминин утказы болгаш тургузуу.
Основное содержание и структура программы тувинской литературы 5-11 классов.
Тыва литературанын чогаалдарын ооредирин дараазында чуулдерни барымдаалап шилээн:
-чогаалдарнын бедик идейлии, уран-чечени, амыдыралчызы, ооредиглиг, кижизидикчи ужур-дузазы;
-тема аайы-биле хой талалыы, тоогулуг болуушкуннарнын, амгы уенин амыдыралынын чуулдеринин, болуушкуннарынын таарымчалыы;
-жанрларнын, стильдернин хой янзылыы;
-оореникчилернин хар-назынынга чогаалдарнын таарымчалыы.
5-8 класстарнын программазын идея-темалыг принципти барымдаалап тургускан: Бойдус, шаандагы амыдырал, революция, патриотизм …темаларын болуктээн. Улустун аас чогаалынын кол жанрларын чоорту нарыыдадып хувааган, чогаал теориязынын эге, бодуун билиглерин ооредири программада кордунген.
5 класска ооренир чогаалдарнын болуктери:
-улустун аас чогаалы (тоолдар, улегер домактар, тывызыктар), улустун аас чогаалынга чоок чогаалдар (авторлуг тоолдар,баснялар);
-бичии уругларнын овур-хевирлерин коргускен чогаалдар;
-тыва улустун патриотчу сеткилин коргускен чогаалдар;
-акы-дунма улустарнын чечен чогаалдары;
8 класс-шилчилгелиг байдалда болганда тыва чогаалчыларнын элээн хой чогаалдары, оларнын тоогузу-биле холбаштырып тус-тузунда таныжар
9-11 класстарга тыва литературанын тооогузун, авторларнын чогаадыкчы ажылын, чогаалдын тоогузун, хогжулдезин холбаштырып тускай ооренир кылдыр кордунген.
9 класска тыва литературанын 1930-ги чылдардан амгы уе - чадага чедир эрткен оруктары-биле тодаргай таныжар. Программа литература тоогузун уе-уенин кол сураглыг чогаалдары-биле аралаштырып ооренирин негеп турар
10 класска авторлар дугайында билиглерни, оларнын допчу-намдарларын болгаш сурагжаан чогаалдарын дамчыштыр алыр
11 класска тыва чогаалчыларнын ийиги болгаш ушку салгалдары-биле таныжылга уламчылаар.
9-11 класстарга чогаал сайгарылгалары-биле холбаштыр литература-теориялыг билиглер нарыыдаар
Программада кирген чогаалдар 3 болукке хувааттынган:
1. Албан номчааш, башкынын дузазы-биле сайгарып ооренир чогаалдар;
2. Немелде номчулгага хереглээр чогаалдар (5-7 кл.);
3. Класстан дашкаар номчуур, оореникчилернин эстетиктиг билиглерин байыдар чогаалдар. Оларны оореникчилер эки тура-биле шилип номчуур. КДН-га чугле программада кирген данзыдан ангыда, оореникчилернин хар-назынынга,ниити деннелинге тааржыр тыва болгаш Россиянын, делегей, акы-дунма хой националдыг литератураларынын тыва дылче очулдуртунган чаа номнарны башкы оореникчилерге ургулчу сумелээр.
5-11 класстарга тыва чогаал эртемин ооредиринин кол угланыышкыны, негелделери.
Основные требования к уровню подготовки учащихся5-11 классов при обучении тувинской литературе.
Аас чогаалы болгаш литература кижилернин медерелин сайзырадырынга, сагыш-сеткилин байыдарынга, аажы -чанын хевирлээринге, чоннун чаагай чанчылдарын эдереринге аажок улуг салдарны чедирип турар, ынчангаш оларны уран чуулдун оске-даа хевирлери-биле холбаштырып ооретпишаан, дараазында угланыышкынныг негелделерни салган салган:
-аас чогаалы болгаш литература тыва школаларда уран чуулдун оске-даа хевирлери-биле холбаштырып ыяап ооренир, башкылаар эртем;
-тыва улустун аас чогаалы болгаш литература Топ Азиянын болгаш оске-даа девискээрде чоннарнын литературалары-биле тудуш хогжуп, улусчу эстетиктиг принциптерге, реализмге ундезилеттингенин, уе-уеде тыва литературанын хой айтырыгларын, темаларын чогаалчы бурузу бодунун оскелерден ылгавырлыг уран-чечен аргалары-биле коргузуп турарын оореникчилерге билиндирер;
- тыва улустун аас чогаалы болгаш литературанын тоогузу нарын, оон оруунга шаптараазыннар частырыглар турган дээрзин чогаалчы бурузун ооредип тургаш оюп эртпези чугула;
-тыва чогаалдардан ангыда, Россиянын болгаш делегей литературазынын тыва дылче очулдуртунган чогаалдарын база оореникчилернин хар-назынынга, ниити деннелинге тааржыр чаа унгулээн чогаалдарны башкы сумелеп, кады сайгарар.
-бистин чурттун улустарынын, классиктиг болгаш акы-дунма хой националдыг литератураларнын байлак чуулдерин шингээттирип, литературлуг, интернационалчы, шыдамык, кээргээчел, дыннангыр, хундулээчел кижилер кылдыр озеринге идигни бээр
5-11 класстарга тыва чогаал эртемин ооредиринин методтары, технологиялары.
Основные методы, технологии при обучении тувинской литературе и подготовки учащихся 5-11 классов.
Чечен чогаалды школага башкылаарынын 4 кол методтары бар, ынчангаш оларны ажыглаарын сумелеп турар.
Чогаадыкчы хамаарылгалыг номчулганын методу оореникчи бурузунун чечен состу чугаалап, дыннап, ажыглап билип чоруурун, оларнын сеткил-сагыжын доюлдуруп, литературлуг маадырларнын улегери ёзугаар ажыл-херектерге хандыкшылын куштелдирер, чогаалга салым-чаяанныг оореникчилерни чедип алыр. Сос бурузунге, фраза, домак бурузунге номчукчунун кичээнгейин негээр, бодалдарын ханыладыр, доюлдурар нарын ажыл: башкынын аянныг номчулгазы, оореникчилернин аянныг номчулгазы, тайылбырлыг номчулга, чогаал дугайында беседа, боданып харыы тывар айтырыглар салыры, бижип харыылаар онаалгалар бээри.
Бо методту ажыглап турар ойде оореникчилернин кылыр ажылдары: чечен чогаалды класска, бажынга номчуур, аянныг номчулга, идепкейлиг, кичээнгейлиг дыннаар, чогаалдын кезектеринин планын тургузар, созуглелдин утказын эдерти чугаалаар, созуглелди ажыглап сценарий тургузар, ооредилге ноунда чуруктарны кичээнгейлиг коор, чогаалга хамаарыштыр чуруктар чуруур, чогаал дугайында бодалдарын аас болгаш бижимел-биле илередир.
Дилеп тыварынын методунда - оореникчилернин ажыл-чорудулгазынын хевирлери ковудеп, нарыыдап эгелээри, башкынын салган айтырыгларынга, онаалагларынга оореникчилер харыы тып ооренир. Принциви-бодунун тыпкан билии уттундурбас. Чечен чогаалды сайгарарынын аргаларын шингээттирери, состун уран чуулунун хоойлуларын билип алыры, чогаалды шугуумчулелдиг унелээринге ооредири.
Дилеп тыварынын методунда оореникчилернин кылыр ажылдары: башкынын салган айтырыгларынга, онаалгаларынга хамаарышкан цитаталарны шинчилел ажылындарындан болгаш чечен чогаадан тып чыыр, чогаалды сайгара арак эдерти чугаалаар, цитаталарын ажыглаар, бир чогаалды оске чогаал-биле деннеп тургаш теория болгаш оске эртемне-биле холбаштырып сайгаргаш, туннелин бижип илередир, чогаадыг бижиир, каталог ажыглаар, конспект кылыр, цитаталарны тып,ушта бижиир, бижимел ажылдарга оларны ажыглаарынга чанчыктырар, улус мурнунга илеткелин кылып, камгалап чугааланырынга ооредир.
Шинчилел методу-ооренген чогаалда кордунмээн айтырыгларны сайгарар, оореникчилернин бот-тускайлан чоруун илередир, шинчилекчи салым-чаяанын сайзырадыр база бир уре-туннелдиг чепсек. Шинчилел методунун туннели-илеткел, реферат, эртем ажылы, словарь, аудио, медиа, видео материалдар бооп болур.
Шинчилел методун ажыглап тургаш башкы оореникчилерге харыы негээр айтырыглар салыр, семинарлар темалары, илеткел бижиир, дыннадыг, презентация кылыр, номчаан болгаш сайгарган узундузунге чурук чуруур, программада кирбээн чогаалдар-биле деннелгелиг сайгарылгалар кылыр онаалгаларны бээр.
Дыннадыг методу - чечен чогаал ооредиринин, оореникчилер кижизидеринин эн-не делгеренгей ажыглаттынып турар чепсек. Номнарда, сеткуулдерде, ооредилге номнарында,шугумчулелдиг материалдарда чогаал дугайында билиглерни бээр метод. Оореникчилер бедик шынарлыг, бугу талазы-биле бодап тургускан барымдааларга, эртемге, теорияга даянган харыыларны бээр ужурлуг. Бир чогаалды оске домей чогаал-биле деннеп сайгарарын, дыннадырын негээр. Оореникчилерни, дыннап, туннеп, бодап, шингээдип ап чанчыгарынга кижизидер. Оске кижинин чугаазын кичээнгейлиг, шын, хундуткелдиг билип дыннаарынга кижизидер.
Дыннадыг методунга ажыглаар аргалар: чогаалчынын допчу-намдары болгаш оон чогаадыкчы ажыл-чорудулгазынын,чогаалга хамаарышкан ундезинниг,критиктиг статьялар дугайында башкынын янзы-буру хевирлерлиг дыннадыглары (лекция, презентация, аудио,медиа, видео, коргузуг материалдары), кыдыраашка конспект кылыры,самбырага планнар тургузары,техниктиг херекселдерни (компьютер,экран,проектор,магнитофон. .Интернет-ресурс) дээш о.о
Дыннадыг методун ажыглап тура башкы онаалгаларны амгы уенин амыдыралынга, ооредилге негелделеринге дуушкен бот тывынгыр чорукка ооредир онаалгаларны берзе чогумчалыг, ооредилге номундаайтырыглар ёзугаар онаалга бээр, чаа материалды медерелдиг шингээдип алырын негээр, коргузуг материалдарынын янзы-буру хевирлерин кылырын, чогаалды катап-катап номчуурун сумелээр.
Дыннадыг методунга оореникчилернин кылыр ажылдары янзы-буру: конспект планы тургузар, ону бижииринге чанчыктырар, айтырыгларга аас болгаш бижимел-биле харыылаар, илеткел, шинчилел ажылы кылыр, башкынын чугаазын идепкейлиг, киржилгелиг дыннаар.
Амгы уеде ооредилге херээнин чаа уе-чадазында «Чаа школа» деп программа школага башкылаашкынны бедик деннелге кодурерин шынгыы негеп келгенде,чечен чогаал башкылаашкынынын методтарынын амыдыралчы ужур-дузазын улам улгаттырар. Башкы бурузу чогаадыкчы ёзу-биле класстарга чогуур уезинде билдилиг ажыглаары, бодунун дуржулгазынга даянгаш, методтарны улам байыдары негеттинип турар.
Тыва чогаалга өѳредилге программазын боттандырарынга ажыглаар чугула технологиялар.
Ведущими технологиями, обеспечивающими реализацию Образовательной программы тувинской литературы , являются:
Образовательная технология Ведущие целевые ориентации
По организационным формам
1. Классно-урочная система Формирование ЗУНов (знаний, умений, навыков)
2. Технология индивидуального обучения Качественное усвоение ЗУНов. Развитие интеллектуальной сферы в зоне ближайшего развития учащихся
3. Технология индивидуализации обучения Создание психолого-педагогических условий не только для развития всех учащихся, но и для развития каждого ребенка в отдельности
4. Технология группового обучения Развитие коммуникативных и организационных качеств личности: рефлексия
По преобладающему (доминирующему методу)
Технологии личностно-ориентированного обучения
5. Технология проблемного обучения Создание под руководством учителя проблемных ситуаций и активную самостоятельную деятельность учащихся по их разрешению
6. Технология развивающего обучения Всестороннее и интенсивное развитие личности как субъекта деятельности
7. Технология обучения в диалоге Формирование коммуникативной и дискуссионной культуры, развитие критического мышления, интеллектуальных умений
8. Игровые технологии Развитие гибкого и продуктивного мышления, социализация, развитие коммуникативной культуры, приобретение ЗУНов
9. Технология «Портфолио» Развитие рефлексивного мышления и самооценивания, самостоятельность в учебной деятельности
Мотивирующий фактор обучения
Демонстрация прогресса учения учащегося.
По типу управления познавательной деятельностью
10. Технология сотрудничества Реализация демократизма, равенства, партнерства в субъект-субъектных отношениях педагога и ребенка
11. Информационно-коммуникационные технологии Развитие информационной культуры. Создание условий для саморазвития с учетом индивидуальности ребенка
12. Исследовательская технология Развитие положительной мотивации учеников к процессу обучения.
Способствует сознательному усвоению материала.
Умение самостоятельно добывать знания и применять их в нужной ситуации.
Умение самостоятельно критически мыслить;
Быть коммуникабельным, контактным.
Развитие творческой активности детей.
Углубление и закрепление имеющихся знаний, умений, навыков.
13. Проектная технология
Приобретение учащимися новых знаний в тесной связи с реальной жизненной практикой, формирование у них специфических умений и навыков посредством системной организации проблемно- ориентированного учебного процесса
14. Здоровьесберегающие технологии Умение заботится о здоровье
Формирование элементарных санитарно-гигиенических навыков.
Воспитание сознательного отношения к своему здоровью.
15. Дистанционные технологии Развитие индивидуальной культуры.
Создание условий для самообразования с учётом индивидуальности ребёнка.
5-11 класстарга тыва чогаал эртеминге хыналда ажылдарнын унелели.
Характеристика контрольно-измерительных материалов при обучении тувинскому языку и подготовки учащихся 5-11 классов.
Хыналда ажылдар-чогаадыглар, эдертиглер созуглелдери амгы уенин негелделеринге,амыдыралчы дуржулгага барымдаалаан кижизидикчи уткалыг болуру чугула. Олар уругларнын назы-харынга,ооренген темаларынга дуушкек болуру албан.Хевирлерин башкы уругларнын билиинин,кадыкшылынын аайы-биле ыяап-ла таарыштыр шилип алыр.Дылдын уран-чечен аргаларын сайгарарынга,созуглелди билиринге,номчаанынга ,чогаал маадырларынга ,авторга,чогаалда болуушкуннарга хамаарышкан янзы-буру онаалгалар уругларнын чогаадыкчы чоруун сайзырадыр ужурлуг.
6-гы класстын тыва чогаал кичээлдеринин календарь-тематиктиг планы.
ПЛАНИРОВАНИЕ УРОКОВ ТУВИНСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ В 6 КЛАССЕ
Ному:6 кл. ниити ооредилге черлеринге /Куулар Хунажыкович Оргу, Николай Шагдыр-оолович Куулар. Торээн чогаал 6 класс. Кызыл 2002г.. –8-е издание.
Ооредилге планы-биле шупту- 70 шак. Неделяда - 2 шак.
№ уро
ка Кичээлдин темазы.Тема урока шагы
Кичээлдин чугула
билиглери
Основные понятия урока Кичээлге ажыл хевири
Виды деятельности на уроке Тип урока
Онаалга
Дом.
задание Дата
Прове
дения
план факт
1 Киирилде кичээл. Чечен чогаал номнарынын ужур-дузазы. 1 А.М. Горькийнин «Билиглернин унер дозу – номга ынакшынакшынар» деп чугаазынга даянгаш, кижинин амыдыралынга чечен чогаал номнарынын ужур-дузазын тодарадыры, уруглар олардан амыдыралга хамаарышкан бугу-ле айтырыгларга харыыларны тып чугаалаары. Беседа. Ном-биле ажыл. Киирилде кичээл ЧСК Чогаадыг «Чайгы дыштанылгам эрттиргеним» 2 С. Пюрбю «Чалыыларнын оруу ковей». Метафора дугайында билиг. 1 Чогаалчы болгаш оон чогаалдары. Шулукте чалыы назыннын буянныг ажыл-ишке чаяттынганын, бодунун хулээлгезин кууседирде бергелерге торулбазын илереткени, аар-берге ажыл-ишти Ном-биле ажыл. Чаа чуул ооредиринин кичээли. Айтырыглар болгаш онаалгалар ар. 4 3-4 С. Сарыг-оол «Ол-ла Маскажык». Чогаалчынын прозазынын дугайында беседа. Тывага улусчу революция мурнунда ядыы улустанын туренги амыдыралын коргускени. 2 Чогаалчынын прозазынын дугайында сос. Тывага улустун революциязы мурнунда ядыы араттарнын туренги амыдыралын Ууштаарнын ог-булезинин амыдыралын дамчыштыр коргускени. Улусчу эрге-чагырга чылдарында Маскажыктын ажылчын болу бергени. Адазындан салгап алганы хом-соктаар деп мергежилин ажыглааш, чогаалдын маадырынын дайын уезинде бодунун интернационалчы хулээлгезин медерелдиг кууседип турары. Чечен чугаада маадырларнын ажыл-ишке кызымаа, кузел-чуткулдуун коргускени. Байларнын толээзи Семис-Кожайнын кадайынын каржызы. Башкынын тайылбыры. Беседа.Ном-биле ажыл. Чаа чуул ооредиринин кичээли. 2-ги эгени номчуур.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар. 10 5 Б. Ховенмей «Марска чеддер частым». Чогаалчынын намдары, чогаалдары дугайында беседа. Чечен чугаа – тыва литературада эртем-фантастиктиг жанрнын баштайгы чогаалы. 1 Чогаалчы болгаш оон чогаалдары. Чечен чугаада эртем-техниканын чедиишкиннерин коргускени. Келир уенин хоорайынын даштыкы овур-хевирин коргускени. Кижилернин карак-кызыл, чуткулдуун фантастиканын дузазы-биле илереткени. Ук чогаал – тыва литературанын эртем-фантастиктиг жанрынын баштайгы чогаалы. Анаа даянгаш, амгы уеде космонавтыларнын черни долгандыр ур уенин иштинде ужудуп, янзы-буру шинчилел ажылдарын кылып турарын чуруктар, кинолар дузазы-биле коргузери. Чогаалдын уран-чечни. Башкынын тайылбыры, беседа. Ном-биле ажыл. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар. 13 6-7 М. Эргеп «Оглаа-Доруг». Чогаалчы болгаш оон чогаалдарынын дугайында сос. Аът – тыва кижинин ыдыы дугайында бседа. 2 Чогаалчы болгаш оон чогаалдары. Сундуй-оолдун Тенек-Доругну канчап мунар апарганы. Мунукчу кижинин шынарлары. Сундуй-оолдун езулуг мунукчу болганын бадыткаар. Аът болгаш аът чарыжы дугайында беседа. Чогаалдын уран-чечени. Беседа. Ном-биле ажыл. Башкынын тайылбыры.
1)Чаа чуул ооредиринин кичээли.
2)Быжыглаашкын кичээл.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар. 18
Чогаадыг «Эки аътка ээ хой» 8 С. Сарыг-оол «Кус». Чогаалчынын бойдус дугайында лириказы. 1 «Чогаалчынын бойдус дугайында чогаалдары» деп беседа. Шулукте куску бойдустун оннерин чиге коргускени. Куску бодустун каас- чаражынга сеткил- чурээ саймаараан авторнун миниишкиннери. Шулуктун тургузуунда онзагай талалр: узун, кыска одуруглар, эптиг аяннар, магадаан, миниишкин илереткен аяннар. Шулуктун сайгарылгазы. Беседа. Ном-биле ажыл.
Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Шулуктун уран-чеченин сайгарар. 9 Проза болгаш шулук чогаалы. Проза болгаш шулуктун ылгавырлыг талалары. 1 Проза болгаш шулук чогаалынын аразында ылгалдыг талалары. Шулук чогаалы кыска-кыска одуругларнын каттышканы строфалардан тургустунар. Строфаларда эге уннери долу, кожаланчак, аралашкак, кажааланчак аянажыышкыннарлыг болур. Чамдык чогаалчылар одуругларнын соолгу слогтарын база аяннаштырып турар. Соолгу аяннажыышкыннарны рифма дээр. Шулукте одуруглар паузалар-биле кезектерге хувааттынган болур. Проза чогаалы аразында утка аайы-биле харылзашкан чечен домактарлыг тоожулал аянныг созуглелден тургустунар. Башкынын тайылбыры. Ном-биле ажыл.
Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар. 20 10 Ч/с. Беседа «Тыва литературада монге темалар». 1 Тыва литературада монге темаларны тодарадыр: хосталга, найырал, ава, ынакшыл, тоээн чурт, революция дээш оон-даа оске. Ук темаларга бижиттинген чогаалдар-биле таныжар. Беседа. Башкынын тайылбыры. ЧСК. Чогаадыг «Мени сонуургаткан чогаал» 11 КДН. С. Сарыг-оол «Ангыр-оолдун тоожузу». Роман-дилогия деп чул? 1 Ук чогаалдарнын кол утказын билгени. Чогаалдарнын онзагайы, уран-чечени, дылы. Ук чогаалдарнын ужур-дузазы. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Номчуур 12 «Ангыр-оолдун тоожузунун» ужур-дузазы. 1 Чогаалчы дугайында сос. «Ангыр-оолдун тоожузу» - роман дилогия. Ук эгелернин уран-чечени. Бурунгу болгаш амгы чанчылдар дугайында сос. Башкынын тайылбыры. Ном-биле ажыл. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Айтырыглар болгаш онаалгалар 13 С. Пюрбю «Кодээ ишчилерге сос». С. Пюрбюнун лириказы. 1 Чогаалчы дугайында сос. Шулуктун темазы, уран-чечени. Чогаалчныны лириказы-биле таныштырылга. Ном-биле ажыл, словарь-биле ажыл. Демнежилге кичээли. Уран-чеченин сайгарар. 14-15 К. Оргу «Алышкылар». 2 Чогаалчы дугайында сос. Пар-оол биле Чуданчык алышкыларнын аажы-чанында ылгалыр чуулдери. Актар болгаш кызылдар дугайында беседа. Ол уеде Тывага болуп турган болуушкуннар. Чуданчыктын каржы-дошкуну, кээргел чогу, чоок кижилеринге хамаарылгазы. Ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. 1)Чаа чуул ооредиринин кичээли.
2)Быжыглаашкын
Номчуур.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.36 16-17 Тоол «Тос шилги аъттыг Оскус-оол». 2 5 класска ооренген тоолдар дугайында беседа. Кара-Хемни чурттаан Караты-Хааннын чылгычызы Оскус-оолдун амыдыралы. Оон чел-кудурук чок шодан шокар бе тып алганы. Ону Оскус-оолг хааннын белекке бергени. Оскус-оолдун тос шилги аъдын олчалап алыр дээш, Оскус-оолду олурер деп турары. Тос хонук иштинде 9 шилги аъдын боруге чирткени. Оскус-оолдун, Алдын дангынынын овур-хевирлери. Тоолдун тургузуу, уран-чечени, дылынын онзагайы. Беседа, башкынын созу, ном-биле ажыл. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Быжыглаашкын.
Номчуур.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.47 18 «Тос шилги аъттыг Оскус-оолга» хамаарыштыр хыналда ажыл 1 Номчаан, ооренген чогаалдарны шингээдип алганын хынаар. Хыналда ажыл. ЧСК Тоолдар номчуур. 19 Частырыглар-биле ажыл. 1 Кылган хыналда ажылынын частырыгларын эдер. Частырыглар-биле ажыл. ЧСК Тоолдар номчуур. 20 Тоол «Ашак биле парлар». 1 Кол маадыры Кара-Могенин амыдыралы. Оон назылап, кырып, куш-шыдал чок апарганы, угаан-сагынгыры-биле парларны коргудуп, айыылдан чарлып алганы. Тоолда ажыглаттынган кол чечен арга. Парларнын будужун ажыглааш, хоптак-чазый, кучуургек чорукту сойгалааны. Бойдуста дириг амытаннарга бодаарга, кижинин угаан-сагынгырын, коргуш чогун, кажар-тывынгырын тоолда коргускени. Башкынын тайылбыры. Ном-биле ажыл. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Тоолдан деннелгелерни, эпитеттерни ушта бижиир. 21 Тоол «Аргалыкты биле Кужулукту» 1 Аргалыкты биле Кужулуктунун амыдыралы. Аргалыктынын угаангыр-сагынгыры. Кужулуктунун алыскак-чиксээ, мелегейи, каржызы. Хоптак сеткил-биле оон мал-маганаындан, эт-севинден, амы-тынындан чарылганы. Тоолда кижилернин холуургак, кужун догээр, чазый-чилби, каржы чоруун буруу шаап турары. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Словарьлыг ажыл. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.59 22 Тоолчургу чугаалар «Чеди-Хаан сылдыс», «Кускенин чылга киргени», «Угер сылдыс». 1 Астрономиялыг карта-биле ажыл. «Чеди-Хаан», «Угер» сылдыстар-биле таныштырар. «Чеди-Хаан» сылдыс деп тоолчургу чугаада чеди сылдыстын кезээде оскерилбес, кожа чоруур, ынчалза-даа чоокшулашпас туруштарын ажыглап, эрги езунун албан-дужаалдыг кижилеринин холуургак, бот-боттарын тоошпас, аразында корушпес чоруун шоотканы.
Куске биле тевенин маргышканы. Кускенин моорейни тиилеп алганы. Теые чылга кирбезе-даа оон будужунде чылда кирген он ийи амытаннын хевир, дурзулери бар элдептиин чугаада коргускени.
Угер сылдыстын шаг-шаанда чер адаанга турганы. Ынчан чер кырынын монге ногаан, чылыг турганы. Угер чер кырынга унуп кээрге сооп эгелээни. Ону катап черже киир базыптар дээш, аът биле инектин маргышканы. Инек далаш, турамык болгаш аътты мурнапканы. Оон дуюунун адырындан унгеш угер дээрде барган. Оон бээр-ле Угер сылдыс кыжын коступ кээр иблек, бо черге соок эгелээр болу бээр. Бодунун частырыы дээш инек бурганга хаайы-биле хар чулгуп оъттаар кылдыр чаяаттынган деп бодалды илереткени. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.63 23 Тоолчургу чугаалар болгаш тогу чугаалар. «Амыр-Санаа дугайында тогу чугаа». 1 Тоолчургу болгаш тоогу чугааларнын аразында ылгалы. Тоолчургу чугааларда чогаадыкчы чоруктун кол черни ээлээни, тоогу чугааларнын боттуг барымдааларга ундезилеттингени.
Тоогуге Амыр-Санаа деп кижинин турганы. Ук тоогу чугаанын тоогуге дуушкээ болгаш оон ылгалдыы. Амыр-Санаа тываларга хостуг амыдырал чаалап бээр деп чораан деп бодалдын илерээни. Тоогу чугаанын дылында онзагай чуулдер. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Конспект ар. 66-67 24 Алгыш-йорээлдер. 1 «Уран сос хуулгаазын дээштиг болур» деп беседа. Алгыш- йорээлдернин уткалары болгаш темалары. Оларда кижилернин аас-кежик дугайында кузел бодалдарын, чудулге-сузуглелдерин, делегей коруушкунун илереткени, алгыш-йорээлдернин болуктери: алгыш, чалбарыг, мактал. Оларны ажыглаар найыр-дойлар, байырлалдар, дагылгалар. Алгыш-йорээлдерде кижилернин, оран-тандынын, дириг амытаннарнын овур-хевирлери. Жанрнын тургузуу, уран-чечени. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Алгыш-йорээл доктаадыр. 25 С. Тамба «Донгада кадык». 1 Чогаалчы дугайында сос. «Донгада кадыктын» улустун «Падарчы лама» деп тоолунга ундезилеп бижиттингени. Шулуктээтоолдун утказында этика болгаш мораль дугайында чоннун бодалдарынын илерээни. Ында феодалдыг уенин эртем-билиглиг дээн кижилеринин чондан, амыдыралдан чыдып калганы, ынчалзажок езуургаан, улуургаан коргускени. Тоолун шулук тургузуу, дылынын онзагайы. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.72, узунду доктаадыр. 26-27 КДН. «Тос оолдуг Доктагана кадай», «Дорт тынныг Алдай-Чечен дугайында ыр». 2 Ук чогаалдарнын кол утказын билгени. Чогаалдарнын онзагайы, уран-чечени, дылы. Ук чогаалдарнын ужур-дузазы. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Номчааш, кол идейлиг утказын дамчыдарынга белеткенир. 28 К. Кудажы «Маргылдаа» 1 Чогаалчынын уругларга бижээн чогаалдары дугайында беседа. Басняда чамдык кижилернин улуургак, бодун ору алдынар чоруун коргускени. Маска, Дожу, Кыскаш – оларнын бот-боттарынын мурнунга кооргеттинип, мактанып маргышканы. Ол маргылдаага херекселдернин боттарын ажыглап тургаш, унелиг чувелерни будуруп турар холдарнын киришпээни. Дарган мергежилдин херекселдеринин херээн шын коргускени. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.82 29 Ю. Кюнзегеш «Бору биле кускун» - баштайгы тыва политиктиг темага бижиттинген басня. 1 Чогаалчы болгаш оон чогаалдары. Баснянын бижиттинген уезинде делегейнин улустарынын колониалдыг езудан адырлыр дээш демисежип турганы. Ол политиктиг теманы ажыглаарда таарымчалыг сюжетти болгаш овур-хевирлерни чогаалчынын шилип алганы. Бору биле Кускуннун улуг база биче курунелернин символдары бооп турары. Анчы кижинин овур-хевиринде хамаарышпас хостуг чорук дээш демисешкен улустарны чурааны. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.84 30 КДН. «Хек биле когээзин», М. Кенин-Лопсан «Билииргектин били биче», С. Сурун-оол «Аът биле оор», И. Крылов «Шиижек биле коге-буга». 1 Ук чогаалдарнын кол утказын билгени. Чогаалдарнын онзагайы, уран-чечени, дылы. Ук чогаалдарнын ужур-дузазы. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Чогаалдардан деннелге, эпитеттер ушта бижиир. 31 Ч/с. Кичээл маргылдаа. 1 Ооренген чогаалдарны кайы-хире билип алганы. Чогаадыкчы ажыл. ЧСК Чурук чуруур. 32 С. Тока «Араттын созу» (бирги номдан эгелер): «Мерген». 1 Чогаалчы болгаш оон чогаалдары дугайында беседа. Чогаалдын онзагайы, ужур-дузазы. Бо эгеде романнын идейлиг, эстетиктиг угланыышкынын тода илереткени. Ында Мергенни овур-хевиринде феодалдыг езу-чурумга бастырган Тываны чурааны. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Узунду доктаадыр. 33 «Тас-Баштыг». 1 Маадыр аванын угаанныын, томааннынн, кылбас ажылы чогун, оон сеткилинин арыг чаражын, кузелдеринин ондур чаагайын коргускени. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.92 34 «Бистин анчыларывыс» 1 Бурунгу тарамык, кошкун, хожудангай амыдырал уезинде ядыыларнын чоленгиижи, ынаныжы куш-ажылчы ядыы чон болгаш Тыванын беримчелиг бай бойдузу чораанын авторнун чурааны. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.95 35 «Шаагай» 1 Ядыы тас-Баштыг ышкаш кижилернин эрге чок чораанын, феодалдыг езу-чурумга хоойлу, мораль сагывайн турганын, нугул-биле чонну хемдип чораанын коргускени. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.99 36 С. Токанын «Араттын созунге» туннел кичээл. 1 Тас-Баштыгнын, Тывыкынын, Албанчынын овур-хевирлерин бир мозулеш кылдыр коргускени. Даш-Чаланнын, Чолдак-Степаннын овур-хевирлеринде дарлакчы ниитилелдин моральдыг мозузун коргускени. Эгелернин уран-чечени, дылынын онзагайы. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Быжыглаашкын. Ук чогаалга чурук чуруур. 37 Чогаал маадыры. 1 Чечен чогаалдын маадырынын дугайында билиг. Маадырнын портреди, сагыш-сеткили, культуразы, чанчылдары, моральдыг негелделери, оскелер-биле харылзаалары, эт-севи, мал-маганы, чурту, хар-назыны, ниитилелде байдалы, таарымчалыг болгаш таарымча чок талалары. Ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Конспект ар. 99-100. 38-39 С. Сарыг-оол «Шойдан ирейнин Чудукмаа дугайында чугаазы» («Эрнтинелиг колхозта» деп тоожудан узунду. Феодалдыг Тывага ядыы араттарнын аар-берге амыдыралын коргускени). 2 Чогаалчы болгаш оон чогаалдары. Феодалдыг Тывага ядыы араттарнын аар-берге амыдыралын чуруп коргускени. Бызаакай биле Дарыймаанын ог-булезинин ядыы-туренгизин коргускени. Чединмес болгаш туренги чорук, аарыг-аржык – араттарнын доктаамал эрээзи. Аш-чуттан аарып баксыраан уругнун болгаш оон авазынын байдалын чуруп коргускени. Ирей-кадайнын уруун орнукшутканы. Омзур-Мээреннин амыдырал-чуртталгазы, овур-хевири, каржызы, харамы болгаш кара сагыштыы. Омзур-Мээреннин Дарыймаа кадайны кээргел чокко чок кылганы. Чогаалдын дылынын уран-чечени. Башкынын тайылбыры, беседа, ном-биле ажыл. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Быжыглаашкын. Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.110 40 С. Сарыг-оол «Авамнын ынак оглу». Чогаалчы – найыралдын ыраажызы деп беседа. 1 «Чогаалчы – найыралдын ыраажызы» - деп беседа. Шулукте хамааты дайыннын уезинде тыва арат чоннун болгаш кызыл шеригнин акы-дунмалышкы эп-найыралынын ангылыг, националчы моондактарны ажып чорааш, торуттунгенин база быжыкканын коргускени. Ол интернационалчы найыралды немец фашизмнин упээр дээнин, анаа удур демисежирин тыва улуска чогаалчынын сагындырып турары. Тыва аванын болгаш Огонектун овур-хевири. Шулуктун сюжединин, тургузуунун онзагайы. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.112, доктаадыр. 41 Ч/с. Чогаадыг «Ава деп кымыл?» 1 Уругларнын ие кижиге ынакшылын куштелдирер. Аваларын унелеп, хундулеп билиринче кижизидер. Чогаадыкчы ажыл. ЧСК Ава дугайында чогаал номчуур. 42 Частырыглар-биле ажыл. 1 Устунде бижээн чогаадыгнын частырыгларын болгаш четпес талаларын эдер. Чогаадыкчы ажыл. ЧСК Чурук чуруур. 43 КДН. С. Сарыг -оол «Аалда час», М. Кенин-Лопсан «Хуттун ужары», С. Молдурга «Амытаннар чылы». 1 Ук чогаалдарнын кол утказын билгени. Чогаалдарнын онзагайы, уран-чечени, дылы. Ук чогаалдарнын ужур-дузазы. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Ук шулуктерден деннелгелер, эпитеттер ушта бижиир. 44 М. Кенин-Лопсан «Авам-маадыр». Чогаалдын онзагайы. 1 Автор дугайында сос. Аванын чырык овур-хевирин, эргелиг аажы-чанын, эрес-кежээзин коргускени. Маадыр ие деп атка толептиг авалар. Чаа езу-чурумнун тургустунганы тыва херээжен кижиге кайы-хире чаагай саларлыг болганы. Аваларга тураскааткан улегер домактар, шулуктер. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.136 45 А. Даржай «Огге йорээл». Чогаалчы болгаш оон чогаалдары. Тыва литературада авторнун чогаалдарыны сайзыралы. 1 Чогаалчы болгаш оон чогаалдары дугайында сос. Шулуктун маадырынга торээн оонун эргим болган чылдагааны. Тыва огнун тургузуу болгаш оон эдилелдери-биле таныштырары. Огге тураскааткан оске чогаалдар-биле деннелге. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.139 46-47 О. Саган-оол «Найырал». Чогаалчы болгаш оон чогаалдары. Чогаалдын ужур-дузазы. 2 Чогаалчы болгаш оон чогаалдары. Тыванын дайын соонда уеде байдалы болгаш «Найырал» деп чогаалдын бижиттинген сорулгазы. Чечен чугаада болуушкуннарнын уези, чери болгаш киржикчилери. Адар-оол биле Марусянын аян-чоруу, оларга таварышкан бергелер. Бойдустун халаптары-биле демисел уезинде маадырларнын бот-боттарын билчи бергени, амыдыралчы найыралдын торуттунгени. Чечен чугаанын маадырларынын намдарындан барымдаалар, амыдыралчы сорулгаларынын онзазы. «Найыралды» бижээн кол аргазы. Башкынын тайылбыры, беседа, ном-биле ажыл. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Быжыглаашкын. Номчуур.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.150.
Найырал дугайында чогаадыг бижиир. 48 Ч.Т. Чечен чогаалда пейзаж. 1 «Найырал» деп чечен чугаада часкы эртеннин, бораннап эгелээн кежээнин болгаш кашпал хемнин чурумалдарынга даянгаш, пейзаж дугайында билигни бээр. Ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Чечен чогаал номундан пейзаж ушта бижиир. 49-50 В. Серен-оол «Донгурак». Чогаалчынын намдары. Проза чогаалынын онзагайы. 2 Чогаалчы болгаш оон чогаалдары деп беседа. Чогаалда мозу-шынар темазынын чырыттынганы. Маадырларынын овур-хевири. Болган болуушкуннар. Башкынын созу. Ном-биле ажыл. 1) Чаа чуул ооредиринин кичээли.
2)Быжыглаашкын. Номчааш, кол идейлиг утказын дамчыдар.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.162. 51 КДН. Е. Танова «Бора-Шээлей». 1 Чогаалчы болгаш оон чогаалары. Тыва литературада баштагы херээжен профессионал чогаалчы. Е. Танованын ыры аапарган шулуктеринге беседа. Башкынын созу. Ном-биле ажыл. Чаа тема тайылбыры. Номчуур. 52 Ч/с. Кичээл-диспут «Мозу-шынар темазынга бижиттинген чогаалдар. 1 Мозу-шынар темазынга бижиттинген чогаалдарнын сайгарылгазы. Ук чогаалдарнын ужур-дузазы. Утказы, идеязы, сюжеди, уран-чечени. Чогаадчыкчы ажыл. ЧСК. Чурук чуруур. 53 КДН. М. Доржу «Дайынныг кино коргеш». 1 Чогаалчы болгаш оон чогаалдары дугайында сос. Новелла жанрынын тыва литературада хогжулдези деп беседа. Чогаалчы болгаш оон чогаалдарынын дугайында сос. Матрена угбайнын салым-чолу. Дайын-чаанын кижилерге чедирип турар айыыл-халавы, хоразы. Матрена угбай биле Мергенмаанын ылгалдыг талалары. Амыдыралчы дуржулга, ажыг-шужуг кижиге кайы-хире салдарлыг болурун ол ийи маадырнын дайынныг кинога хамаарылгазын дамчыштыр тайылбырлаар. Башкынын созу. Ном-биле ажыл. Чаа тема тайылбыры. Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.162. 54-55 Э. Донгак «Монге ыр». 2 Чогаалчы болгаш оон чогаалдары. Чогаалдын онзагайы. Дозар биле ээзи Бадарчынын аразында харылзаалар. Эгер, Казар болгаш Дозарнын аажы-чанында ылгалдар. Ээзинге бердинген ыттар дугайында чогаалдар-биле деннелге. Дозарнын аалга амыдыралы-биле тайгага хостуг амыдыралынын ылгалы. Ыттын аалынче ээп келгени, кыс боруже халдай бергени. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. 1)Чаа чуул ооредиринин кичээли.
2)Быжыглаашкын.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.177. 56 КДН. А. Уержаа «Силер-биле хиним тудуш». М. Кужугет «Бак сагыш башка халдаар». 1 Шулукчу болгаш оон шулуктеринин тыва литературада туружу.
Тыва литературада херээжен шулукчу, оон унунун онзагайы. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Номчааш, узунду доктаадыр. 57 С. Пюрбю «Монгун-Тайга». Чогаалчы болгаш оон чогаалдары. 1 Чогаалчы болгаш оон чогаалдары. Шулукте ажыглаан уран аргалар. Торээн черинин чараш-каазы монгеде артар ыдык чуул болур деп бодалды илереткени. Монгун-Тайга дугайында тыва чогаалчыларнын чогаалдары. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. 1)Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.182. 58 А. Уержаа «Аякта хээлер», «Кадыргылар». Тыва кижинин езу-чуруму, сагылгаларынга чугаа. 1 Автор болгаш оон чогаалдары. Тыва кижинин хундулээчел аажы-чанын авторнун коргускени. «Ак» деп состун бо шулукте илереттинген янзы-буру уткаларын илереткени. Аяк шай, аалчы кижи дугайында улегер домактар. Шулуктернин уран-чечени. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.183 59-60 Х. Ойдан-оол «Эзир». Чогаалчы болгаш оон чогаалдарынга допчу сос. Ыт кижинин оннуу деп темага беседа. 2 Автор дугайында сос. Ук чечен чугаа – Тыванын бойдузун, оон дириг амытаннарын камгалаарынын темазын коргускен проза чогаалы. Ында Ак анчы биле Матвейнин найыралынын костуушкуну. Эзирни белекке бергенинин сорулгазы, ону Байлан-оолдун оореткени, Узун Арыгга болган таварылгалар. Чечен чугаада тыва анчыларнын буянныг чанчылдарын, бойдустун монге каазын чурааны, Чазыйбаннын уулгедиглеринин шынзыы. Чогаалда маадырларнын портреди, аажы-чаннары, бодал сорулгалары, сеткил-сагыштары. Ында ажыглаттынган чечен аргалар, пейзажтар, ужуралдар. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. 1.Чаа чуул ооредиринин кичээли.
2. Туннел.
3.Быжыглаашкын. Онаалга ар. 188
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.201 61 С. Сарыг-оол «Чааагай уе». 1 Чечен чогаалдын пейзаж лириказы деп хевиринин дугайында башкынын чугаазы. Ук шулук чогаалчынын пейзаж чураан шулуктеринин бирээзи. Ында бойдустун кышкы уйгузундан оттуп келгенинин демдектерин онгур чараш кылдыр чурааны. Частын овур-хевирин, чулук уериин батканын, чодураа, хадыннын ногаарарганын, хектернин ырларын, чайлагларже малдын шуужуп турарын дамчыштыр коргускени. Шулуктун тургузуунун онзагайы. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. 1.Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.203 62 С. Пюрбю «Ынак Тывам». 1 Чогаалчынын чогаалдары. Шулук- чогаалчнын Торээн чурт дугайында бодалдарынын ханызын илереткен чогаал. Ында торээн чуртунга чоргаарланган кижинин ол чурттун эгези кайыл деп айтырыгларга чечен, чараш харыыны тыпканын коргускени. Улуг торээн чурттун овур-хевирин чурааны. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Айтырыглар болгаш онаалгалар ар.205 63-64 К. Кудажы «Он бир». Чогаалдын онзагайы. Тематиказынын ужур-дузазы. 2 «Ада-чурттун Улуг дайынынга тыва улустун киришкенинин дугайында чогаалдар» деп беседа болгаш «Он бир» деп шииде ол-ла теманы драматургиянын уран-чечен аргаларын ажыглап коргускенин тайылбырлаары. Шиинин бирги коргузуунун кыска утказы. Ийиги коргузугде тыва он бир пулеметчуларнын баштайгы тулчуушкунунун когаралдыг, каржы-дошкун, ожээн-кылктыг болганын коргускени. Дайын девискээринде чыдып калган чурттакчыларнын хилинчээн, озал-ондактыг херектерге таваржып турарын, оларны дээш эрес-дидим демиселдин негеттинип турапын Вера биле иенин овур-хевирин таварты илереткени. Дайын, анйырал, ынакшыл дугайында чогаалчынын боданыышкыннары. Ушку коргузугде солун болуушкуннар. 4-ку коргузугде тыва эки турачыларнын ук чернин чурттакчылары-биле харылзаазынын уламчылааны. Самбал биле Веранын аразында ынакшыл. 5-ки коргузугде эки турачыларнын демиселче ханылааны. 6-гы коргузугде пулеметчуларнын айыыл-халаптыг нарын байдалга киргени. Соолгу тулчуушкун соонда дайынчыларнын ыдыктыг сеткилдеринин илерээни. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. 1.Чаа чуул ооредиринин кичээли.
2)Быжыглаашкын
Шиини номчуур.
Шииде патриотчу, найыралчы, интернационалчы чорукту илередир. 65 С. Козлова «Авам сугга чораанымны. Чогаалчы болгаш оон чогаалдары. 1 Ава биле ажы-толдун аразында харылзаа. Шулукте аванын овур-хевири. «Шулуктун автору, тос уругну азырап остурген херээжен шулукчу» деп беседа. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. Чаа чуул ооредиринин кичээли.
«Ийи ава» деп номун номчуур. 66 КДН. Л. Чадамба «Кежээ». Чогаалчы болгаш оон чогаалдары. С. Пюрбю «Чазын черле ындыг болгай». 1 Шулуктун утказы, тема болгаш идеязы. Шулуктун уран-чечени. Авторнун кол илереткен бодалы. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. 1.Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Ук шулуктерде деннелгелер, эпитеттерни ушта бижиир. 67 М. Олчей-оол «Хоорээрнин чугаалары». Чогаалдын онзагайы. 1 Чогаалчы болгаш оон чогаалдары. Чогаалдын кол маадырларынын овур-хевирлери, аажы-чаны. Чогаалдын онзагайы. Уран-чечени. Беседа, ном-биле ажыл, башкынын тайылбыры. 1.Чаа чуул ооредиринин кичээли.
Чогаалды номчааш, кол идейлиг утказын дамчыдар. 68 Ш. Суван «Кара-Баштыг». Чогаалчы болгаш оон чогаалдарынын онзагайы. 1 Чогаалчы болгаш оон чогаалдары. Чогаалдын кол маадырларынын овур-хевирлери, аажы-чаны. Чогаалдын онзагайы. Уран-чечени. Чогаадыкчы ажыл. ЧСК Чогаалды номчааш, кол идейлиг утказын дамчыдар. 69 Ч/с. Чогаадыг «Номчаан чогаалдарымга мээн хамаарылгам». 1 Номчаан чогаалдарынга бодунун хамаарылгазын илередири Чогаадыкчы ажыл. ЧСК. Чурук чуруур. 70 Туннел кичээл. 1 Чылда ооренген чогаалдарга туннел. Беседа. ЧСК. Сонуургаан чогаалдарын номчуурунга белеткенир.
Приложенные файлы
